Hugur - 01.01.2002, Page 47

Merking og sannleikur
Hugur
geta verið til tvö ósamrýmanleg tilgátusöfn H og H‘ þannig að þegar
heildarkenningu okkar T er breytt með því að setja H‘ í stað H þannig
að til verði ný heildarkenning, T, þá getur verið að T falli að öllum
mögulegum athugunum jafn vel og T gerði. Þar með er auðsætt að H og
H‘ láta í té sömu reynsluupplýsingarnar, að svo miklu leyti sem yfírleitt
er hægt að tengja reynsluupplýsingar við H og H‘. Og samt eru þessi til-
gátusöfn ósamrýmanleg. Þessar vangaveltur ættu að gera út um allar
hugmyndir um staðhæfingar sem reynslumerkingu setninga.
Af hverju er hugmyndin þá svona þrálát? Astæðan er að hluta til sú að
setningar, hvort heldur í vísindum eða daglegu lífi, virðast hafa tiltekna
reynslumerkingu hver fyrir sig. Þetta er villandi, en það má útskýra
þetta. Setjum sem svo að vísindamaður spái fyrir um niðurstöðu í líf-
efnafræði útfrá nokkrum vísindalegum hugmyndum en að spáin gangi
ekki eftir. Vísindamaðurinn mun þá leita eftir tilgátu innan lífefnafræð-
innar sem mætti endurskoða frekar en að eiga við aðrar og almennari
tilgátur í rökfræði, stærðfræði eða tilgátur um hreyfingu efnislegra
hluta almennt. Og þetta er eðlilega að farið - þetta er reglan um að lág-
marka limlestingar. Af þessu leiðir hins vegar að sá hluti kenningarinn-
ar sem hin misheppnaða spá skiptir máli fyrir virðist afmarkaðri en
annars mætti ætla.
Auk þess mun vísindamaðurinn ekki líta sömu augum á allar kenning-
ar lífefnafræðinnar þegar kemur að misheppnuðu spánni. Hann mun
einbeita sér að einni tilgátu sem var meiri efasemdum bundin en allar
hinar. Vísindamenn eru jú alltaf að hanna tilraunir með það fyrir aug-
um að prófa einstaka tilgátur; og þetta er raunar ósköp eðlilegt svo fremi
að það sé einhver ein tilgáta sem er grunsamlegri en aðrir hlutar kenn-
ingarinnar.
Það væri hins vegar ekki rétt að líta svo á að vísindamaðurinn prófi
eina tilgátu en haldi öllu öðru í fóstum skorðum. Hvatinn að tilrauninni
er vissulega grunsemdir um eina tilgátu, og reynist prófið neikvætt er
hann staðráðinn í að hafna þeirri tilgátu, en ekki bara henni. Hann mun
líka hafna öllum þeim tilgátum sem hann telur að leiði af sér þessa til-
gátu. Ég get ekki reitt mig á hugtakið um leiðingu (e. implication) þar
sem ég hef dregið réttmæti þess í efa (eða réttmæti jafngildis en það er
einungis gagnkvæm leiðing). En við verðum að átta okkur á að á milli
setninga eru tengsl sem standa traustum fótum í atferli okkar. Sum
þessara tengsla geta verið ílókin eins og áður sagði, og þau geta valdið
því að við hneigjumst til að játa eða neita tilteknum setningum þegar við
raunar lengra en öll hugsanleg gögn eins og Quine kemst að orði, og því eru þær
vansannaðar. Um vansönnun vísindakenninga má lesa í grein Þorsteins Gylfasonar
„Sannleikur“ í Er vit í vísindum? (Reykjavík, Háskólaútgáfan 1996). [þýð.]
45