Uppeldi og menntun - 01.01.2005, Síða 138

fyrirbæri er skilgreint. Ef þetta togast á, þá er eins og gagnsemin víki fyrir virðing-
unni þegar á heildina er litið. En best er ef þetta fer saman. Þannig vinnur ásetningur
skólastofnana um að auka virðingarsess sinn, meðal annars með því að flytja sig til í
skólakerfinu, með ásetningi nemenda um að fara í nám sem þeir telja í senn hagnýtt
og njóta virðingar. Þetta gilti um hríð um starfsnám á framhaldsskólastigi, sem þurfti
að lúta í lægra haldi fyrir virðingu háskólanámsins (og þess vegna ljúka mjög margir
stúdentsprófi), og skýrir að mínu mati ýmislegt um þróun framhaldsskólans. Á
meðan starfsnám á fyrstu stigum háskólanáms hefur þá virðingu í hugum nemenda
að þeim finnst að það dugi, þá sækja þeir það og vildu sennilega margir helst að það
nægði. En þegar næstu námsgráðu, meistaragráðunni, vex ásmegin fer að fjara
undan sjálfstæðu gildi fyrstu háskólagráðunnar og hún verður í huga bæði skólakerf-
isins og nemendanna almennur undirbúningur en fólk sækir sér síðan starfsmenntun
í annarri háskólagráðu (eða þeirri þriðju?). Þannig sýnist mér þessu vinda fram og
tekur það vitaskuld langan tíma. Þetta helst í hendur við sókn háskóladeildanna, ekki
síður en nemendanna, í meiri viðurkenningu þannig að þessi tvöfalda sókn í
virðingu eykst og hvatningin verður gagnkvæm. Þessir kraftar styðja hvor annan. Ef
þessir drifkraftar snerust aðeins um ímynd eða sýndargildi væri sennilega rétt að
reyna að sporna við þeim. En það liggur miklu meira að baki. Skýr og sterk efnisleg
rök eru fyrir því að efla rannsóknir í háskólum og skapa með því kvikt og frjótt um-
hverfi, efla fræðileg og gagnrýnin vinnubrögð og kenna fólki að leita sér nýrrar
þekkingar. Jafnframt eru sterk efnisleg rök fyrir því að afla sér sífellt meiri þekkingar
sem er bæði á dýptina og breiddina. Það eru góð rök fyrir samfélagið að bjóða upp á
mikil tækifæri til menntunar og sömuleiðis fyrir fólk að nýta sér þau.
Hér hafa verið færð rök fyrir því að stöðugleiki til langs tíma einkenni vöxt
háskólastigsins, ekki aðeins hér á landi heldur einnig í nágrannalöndum okkar. Hann
er ekki síst áhugaverður vegna þess að honum er lýst með veldisfalli og slík föll lýsa
vel, meðal annars, vexti neyslu. Þótt ég hafi staldrað lengi við þennan stöðugleika er
hann samt ekki aðalatriði máls míns, heldur þær ályktanir sem ég dreg af honum um
hvers eðlis vöxtur háskólastigsins sé og hvaða kraftar gætu ráðið þar ferðinni. Það er
mikilvægt að skilja reglufestuna, stöðugleikann, og velta því fyrir sér hvort þær skýr-
ingar á þessari þróun sem ég set hér fram séu jafn mikilvægar og ég læt hér í veðri
vaka. Það er stöðugleikinn sem vekur upp efasemdir um að skýringar dugi sem vísa
í tíðaranda eða kröfur mjög sveiflukennds atvinnulífs eða breytilegar gjörðir stjórn-
málaafla á styttri tímabilum.6 Ég bendi á skýringar sem vísa í sívaxandi sókn fólks
eftir þeim gæðum og þeim starfsframa sem menntun býður og hefur einmitt lengi
gert þegar á heildina er litið. Einnig bendi ég á skýringar sem vísa í tilhneigingu
stofnana til þess að breyta sér, bæði vegna sjálflægs metnaðar og til þess að laða að
sér nemendur sem eru næmir fyrir áferð, ímynd og virðingu þeirrar menntunar sem
þeir hljóta.
Jafnframt tel ég að það sé gagnlegt að skoða samkeppni á milli háskóla og háskóla-
deilda í þessu ljósi og einnig þá spurningu hvort rétt sé að sameina margar stofnanir
V I Ð H O R F
138
6 Það eru stjórnmálaöflin sem opna möguleikana, greiða fyrir þróuninni, en þau eru ekki drifkraft-
urinn og þau stjórna henni aðeins að mjög takmörkuðu leyti.