Uppeldi og menntun - 01.01.2005, Blaðsíða 126

Þessa málhefð má e.t.v. rekja til þess að í Lögum um háskóla frá 1997 nr. 136 er hugtakið
háskólastig ekki skilgreint með þeim hætti að þær stofnanir sem veita æðri menntun
geti verið af ýmsum gerðum. Hugtakið háskóli er aftur á móti skilgreint með almenn-
um hætti og gert ráð fyrir að þeir geti verið margir, hver með sín sérlög.
Í ofangreindum lögum eru háskólastofnanir flokkaðar sem ríkisstofnanir eða
einkastofnanir. Ríkisstofnanirnar eru reknar samkvæmt fjárveitingum en einkastofn-
anir fá opinber framlög sambærileg þeim sem veitt eru til ríkisstofnana, auk þess sem
þeim er heimilt að innheimta skólagjöld. Talsverð umræða hefur átt sér stað á síðustu
misserum um ágæti þessara rekstrarforma. Í umræðunni kemur oft fram að ríkis-
reknu stofnanirnar séu staðnaðar og þungar í vöfum en þær einkareknu ferskar og
lifandi og veiti þjónustu í samræmi við atvinnulíf, þarfir og væntingar ungs fólks.
Trúlega má eitthvað af því sem fram kemur í umræðunni til sanns vegar færa en að
mínu mati skiptir rekstrarformið ekki öllu máli, heldur viðhorf og væntingar þess
starfsfólks sem í stofnununum starfar og að jafnræðis sé gætt hvað fjárveitingar
varðar. Mismunandi aðgengi að rekstrarfé hefur veruleg áhrif á viðhorf og væntingar
starfsfólks, ekki síður en á möguleika stofnana til framþróunar.
Í umræðum um rekstrarform kemur oft fram hversu mikilvægt það sé að auka
samkeppni í háskólakerfinu. Þá er jafnan vísað til þess að hinar nýju einkareknu
stofnanir stuðli að aukinni samkeppni um nemendur og þannig verði til betra fram-
boð af námstækifærum en ella. Þessi rök eru sannfærandi og næsta víst hafa verið
gerðar ýmsar breytingar og umbætur í þeim skólum sem keppa um nemendur á
sömu fræðasviðum. Einkareknar stofnanir eru aftur á móti ekki líklegar til að setja á
laggirnar nám sem fáir sækja, m.a. vegna þess hversu óhagkvæmt er að standa fyrir
slíku námi. Samkeppnin er því líkleg til að stuðla að framförum og umbótum á þeim
sviðum sem eru vinsæl meðal nemenda en ekki þeim sem fámennari eru. Það er því
ljóst að að samkeppni um nemendur er góð svo langt sem hún nær.
Ýmsar spurningar vakna í þessu sambandi, s.s. hver eigi að ákveða hvaða nám sé
í boði á hverjum tíma í háskólastofnunum landsins. Á þeim sviðum sem eru vinsæl
meðal nemenda er vandinn ekki mikill en hann verður meiri þegar um er að ræða
kostnaðarsöm svið sem ekki laða að mikinn fjölda nemenda. Slík svið eru dæmd til
að vera óhagkvæm í rekstri miðað við ríkjandi rekstrarumhverfi sem gerir ráð fyrir
um 30 nemendum að meðaltali í hópi í flestum greinum. Því er mikilvægt að reglur
um fjárveitingar til skóla taki mið af þessum aðstæðum og geri skólum betur kleift að
bjóða nám á mikilvægum sviðum í grunn- og ekki síður framhaldsnámi sem fáir
nemendur sækjast eftir.
Sum fræðasvið eru mikilvægari en önnur fyrir íslenska menningu og atvinnulíf og
því nauðsynlegt að forgangsröðun eigi sér stað um framboð á háskólanámi. Þetta er
einkar mikilvægt fyrir uppbyggingu á öllu framhaldsnámi sem er á mörgum sviðum
afar dýrt, s.s. í tilraunavísindum. Því miður er eins og margir geri sér ekki grein fyrir
því að rannsóknaraðstaða á fjölmörgum fræðasviðum er það kostnaðarsöm að við
sem þjóð getum ekki staðið undir því að fjármagna hana svo vel sé. Röðun á því
hvaða nám er í boði og hvaða nám er sett í forgang er því afar mikilvæg, ella er líklegt
að við nýtum ekki vel þau náttúru- og menningarlegu skilyrði sem bjóðast í landinu.
V I Ð H O R F
126