Saga - 1964, Blaðsíða 174

166
RITFREGNIR
þess í styrjöld að blóta aðrir æsi og hinir vani til sigurs sér. Heldur
telur hann Völuspá vera að lýsa því, hvernig bændastétt 2000 árum
f. Kr. tókst að ná þjóðfélagslegum rétti sínum gagnvart hrokafullri
hermannastétt þátíðar. Vanir náðu rétti gagnvart hrokafullum ásum,
svo að Njörður, Freyr og Freyja urðu ásum jöfn.
Ef þjóðfélagsátök fyrir 4000 árum voru nær almáttug til trúar-
bragðamótunar sem þessarar, furðar mann, að þjóðlífsátök þriggja
árþúsundanna eftir það skuli hafa verið ómáttug þess að bylta trúar-
brögðunum aftur við og það á þeim tímum, sem klerkastétt var ólæs
og gat ekki borið svo mikið sem Mósetöflur af Sínaí til varnar arf-
helgum trúarhugmyndum sínum.
Ólafur Briem ber sízt móti því, að skyldleiki sé með ásum og höfuð-
guðum fjarlægustu ariskra þjóða og mikilvægir drættir í svip nor-
rænna frjósemdargoða séu áþekkir því, sem gerist um frjósemdar-
goð Austurlanda. En hann fær eigi séð, að dýrkun vana hafi átt
verulega fótfestu nema á Norðurlöndum; miðstöð hennar virðist í
Danmörku á dögum Tacitusar, en síðan lengstum í Uppsölum. Frá þvi
er heraxaþjóðin „aríska" streymdi fyrir 4000 árum vestur um Þýzka-
land og um Jótland og önnur kvísl hennar fór landleiðina suður eftir
Sviþjóð, skipti aldrei um þjóð og átrúnað með snöggum hætti í
þeim löndum fram til kristnitöku. Vanatrúin hlýtur því að hafa þró-
azt eftir landsháttum Norðurlanda þennan óratíma, suðræn áhrif á
hana hafa verið strjál og smá, meðan ásatrú lá undir margbreyttari
áhrifum sunnan að. Hvorug gat haldizt óbreytt, en allra sízt sögn
um stríð ása við vani, eins og Völuspá og Snorri greina frá því.
Höf. neitar með verulegum rökum þeim þætti í kenningum Dumézils,
að vanir séu úr hópi hinna frumarísku guða, og brýnir fyrir mönnum
að taka germönsku heimildirnar sem vitni um hvern þann tíma, sem
þær skýra beint frá, og ekki um eitthvað órafjarlægt. Ólafur telur
guðinn Njörð og Njörðu systur hans hafa verið hjón; Lokasenna
segir, að með systur sinni hafi Njörður eignazt Frey. Um guðlegt
konungdæmi Freysniðja að Uppsölum og fjölmargt annað, sem eigi
varðar rökdeilu Ólafs við Dumézil, eru merkir þættir í ritinu. Eldri
rit Ólafs um forntrú má nefna: Heiðinn siður á íslandi. Rvk. 1945. —
Norræn goðafræði, 1940, og 2. útg. 1949. Nú munu orð hans vekja
athygli fræðimanna.
Þar, sem eiginleikar goðkonungs (svo sem Ynglinga í Svíþjóð) eða
frjósemdarguðs spruttu eftir mannfélagslögmáli upp úr þörfum fólks,
fór varla hjá því, að á líku menningar- og tæknistigi gerðu þjóðir
sér áþekka guði án samráðs hver við aðra. Smám saman fékk hver
slíkur guðdómur vaxandi segulafl til aðdráttar á goðsögudæmum eða
liturgískum mótífum frá hinum þjóðunum. Samsvörun með guðum
og æviskrám þeirra gat þá vaxið svo, sem dæmi sanna; enn munu
finnast klerkar góðir, sem þykjast þekkja Krist í gervi Baldurs eða
þá Freys í Uppsalahofi. Það vitum við að er vitleysa, en Dumézil og
fylgjendur, öllum mönnum lærðari, kynnu stundum einnig að leita
skyldleikaskýringa langt yfir skammt í tíma og rúmi.