Andvari - 01.01.2011, Side 38

36
GUNNAR KARLSSON
ANDVARl
hátt fenginn sess í þjóðarsögu með því að sjá atriði á öðrum tímum sögunnar
í tengslum við sögu hetjunnar. Hún verður þannig stöðugt viðmið sögunnar.
Fyrst kemur Jón við söguna hjá Birni Þorsteinssyni í frásögn af sendiför
Gottrups lögmanns á konungsfund fyrir hönd íslendinga árið 1701: „í för
Gottrups komst á dagskrá sú hugmynd að íslendingar ættu fastan fulltrúa í
Kaupmannahöfn. Ekki varð af því að stofnuð væri staða slíks erindreka, en í
framkvæmd áttu Islendingar upp frá þessu jafnan einhvern fulltrúa, sem hafði
aðgang að konungi og nánustu ráðgjöfum hans; hér var um frægðarmenn
íslenskrar sögu að ræða frá Árna Magnússyni til Jóns Sigurðssonar.“ Næst
er Jón nefndur í sambandi við stofnun Hins íslenska lærdómslistafélags í
Kaupmannahöfn 1779. Af „félagsritum“ þess „drógu síðar nafn „Ný félagsrit“
Jóns Sigurðssonar.“ Þar sem gerð er grein fyrir framhaldsmenntun íslendinga,
í kafla um tímabilið 1785-1830, segir að unnt hafi verið að ljúka stúdentsnámi
í einkaskólum hjá klerkum, „og var sú námsbraut ekki síður valin piltum sem
ætlaður var mikill hlutur, svo sem Grími Thomsen ... og Jóni Sigurðssyni,
stjórnmálaleiðtoganum.“ Þá kemur að hinu eiginlega tímabili Jóns, frá því
að hann stofnar Ný félagsrit 1841 uns hann andmælir setningu stöðulaga
1871. (Fyrir tilviljun er nafn hans ekki nefnt í tengslum við setningu stjórnar-
skrár eða þjóðhátíð 1874, og andlát hans mun ekki vera nefnt.) Eftir að lýkur
sögu stjórnskipunarþróunar á tímabili Jóns er nafn hans nefnt í sambandi
við félagsskap og samtök á 19. öld, heiðurslaun sem Alþingi veitti honum,
Þingvallafund 1885 og stofnun Háskóla íslands 17. júní 1911.31 Að stofndagur
lýðveldisins 1944 hafi verið fæðingardagur Jóns hefur þótt of sjálfsagt til að
nefna það. En auðvelt er að finna dæmi um það og önnur minningarmörk Jóns
í öðrum bókum sem eru ætlaðar ófróðari lesendum.32
Islenskur söguatlas, síðar Islandssagan í máli og myndum, má kallast yfir-
litsrit um íslandssögu, og kom bindið um tímabil Jóns Sigurðssonar út árið
1992. Þar er ein opna helguð Jóni sérstaklega, og vottar þar líklega í fyrsta sinn í
Islandssöguyfirliti fyrir sjónarmiði sem Guðmundur Hálfdanarson var þá farinn
að halda fram og verður drepið á síðar, að sjá mikinn mun á milli frjálshyggju
Jóns og viðhorfa íslenskra bænda, sem fylgdu þó stjórnmálahreyfingu hans.33
Árið 2006 kom út mesta yfirlitsrit um Islandssögu 19. aldar fram að þessu,
Island í aldanna rás 1800-1899 með Bjarka Bjarnason að aðalhöfundi. Það
er til skiptis skrifað í annálsformi og frásagnarköflum þar sem einstök svið
eru rakin í allt að aldarlöngu samhengi. í þessu formi reynist einnig hægt að
skapa aðalpersónu með því að nefna hana í hvers konar tengslum við annað
efni, eins utan ævitíma hennar. Hér er Jón Sigurðsson nefndur á 70 blaðsíðum
af 484 sem meginmál bókarinnar þekur eða á sjöundu hverri síðu. Fyrst
kemur hann við sögu árið 1811 af því að þá fæddist hann, síðast árið 1899
vegna þess að þá dó Benedikt Sveinsson sem var foringi sjálfstæðisbarátt-
unnar „[ejftir andlát Jóns Sigurðssonar“.34 Ekki er bent á þetta hér til að halda