Andvari - 01.01.2011, Page 99

andvari
LANDSRÉTTINDI OG SJÁLFSTÆÐISBARÁTTA
97
II
Ein mikilvægasta arfleið upplýsingarinnar fyrir hugmyndaheim nítjándu
aldar var framfaratrú. Fátt lýsir Jóni Sigurðsyni betur en trú á framfarir. í
þessu felst tvennt: í fyrsta lagi að með menntun og skynsemi mætti vinna bug
á flestum meinsemdum og vandamálum mannlífsins. Jón var boðberi umbóta
í skólamálum og aukinnar verkþekkingar í landbúnaði, sjávarútvegi og
verslun. „Vísindi og kunnátta“ skrifaði hann 1842, „eru lykill að allri framför
manna og hagsældum.“3 í öðru lagi fólst í þessu sýn á söguna og samanburð
Islands við önnur lönd í tíma og rúmi. Jón taldi þannig þjóðveldið ekki fyrir-
mynd fyrir íslendinga í öðrum skilningi en þeim að þá hefðu íslendingar
staðið öðrum þjóðum jafnfætis eða framar. Það gerðu þeir augljóslega ekki
á 19. öld. Aðrar þjóðir stóðu íslendingum framar á flestum sviðum, höfðu
klifrað upp framfarastigann og skilið íslendinga eftir í neðri þrepunum. Þetta
ástand mála krafðist auðvitað útskýringar enda mætti draga þær ályktanir
að íslendingar væru ekki hluti af menntaþjóðunum svokölluðu, hinum sið-
menntaða og framfarasinnaða heimi, heldur heimi ómenntaðara skrælingja. I
fyrsta árgangi Nýrra félagsrita (1841) skrifaði Jón:
Veraldarsagan ber ljóst vitni þess, að hverri þjóð hefir þá vegnað bezt þegar hún hefir
sjálf hugsað um stjórn sína, og sem flestir kraptar hafa verið á hræríngu. Það er hægt
að sanna, að það var ekki af því að Island væri betra eða hægra aðgaungu enn nú, að
forfeður okkar lifðu þar góðu lífi, ekki var það heldur af ránum eða víkingskap sem
landið var auðugt ... heldur var það af dugnaði og atorku og þjóðaranda þeim, sem
lýsti sér í athöfnum flestra þeirra meðan allt fór vel fram, að hagur þeirra blómstraði
eigi síður flestra annarra þjóða á þeim öldum ... Eins er um mannaflann: menn hafa
reiknað, að landið hafi þá borið helmíngi fleira fólk enn nú ... Yfirhöfuð að tala stóðu
þeir miklu betur jafnfœtis sinni tíð enn vér vorrr, og hverju er það að kenna? Erum vér
lakar búnir að náttúrunni enn þeir, eða aðrar voldugari þjóðir? Er landið óbyggjanda
fremur nú enn þá? Enganveginn; en það er stjórnarlögunin og stjórnaraðferðin sem hefir
skapað oss, einsog þær skapa hverja þjóð.4
Jón taldi hramm erlends valds hafa haldið þjóðinni niðri og komið í veg fyrir
framfarir. Með þessu móti var ábyrgð á fátækt landsins og framfaraskorti
að mestu komið af öxlum íslendinga sjálfra og um leið var reisn þeirra og
sjálfsvirðing varðveitt.5 Jón taldi þó ekki framfarir séríslenskar eða þjóðlegar:
mnlend stjórnun fór saman við erlendar fyrirmyndir. Þetta sést einna best í
hugmyndum hans um innlent stjórnarfar sem átti að líkjast því danska eftir
því sem tök væru á.
Varla er nokkur vafi á því að umbótastarf Jóns og tilraunir hans til að
uútímavæða pólitíska orðræðu landsmanna hefðu gert hann að einum mikil-
vægasta og merkasta stjórnmálamanni nítjándu aldar. Þetta tengir hann einnig
sterkt við okkar samtíma. Það útskýrir hins vegar ekki fyllilega hvers vegna