Andvari - 01.01.2011, Side 112

110
ÁGÚST ÞÓR ÁRNASON
ANDVARI
gera íslendingum ljósa nauðsyn þess að koma á innlendu fulltrúaþingi og
hvernig slíkt þing starfaði. Auk þess vildi hann vekja athygli embættismanna-
nefndarinnar á mikilvægum atriðum sem hafa bæri í huga þegar drög væru
lögð að framtíðarskipan þjóðmála á íslandi. Jón rekur sögulegar forsendur
fulltrúaþinga og ástæður fyrir því að rétt sé og nauðsynlegt að koma slíkri
stofnun á fót með íslendingum. Nefnir Jón í því sambandi reynslu annarra
þjóða, fjarlægð, ólíka staðhætti og þjóðareinkenni, tilhögun lands, stærð,
strjálbýli og samgönguleysi, möguleika Dana til að vernda ísland, óskir lands-
manna og vilja konungs sjálfs til að koma á fulltrúaþingum í Danaveldi.4
I greininni vekur Jón máls á „rétti Islendinga“ og kveður þar við nýjan tón
í umræðunni um íslensk stjórnmál á 19. öld. Hann heldur því fram að þjóðin
verði að framfylgja rétti sínum „því hver þjóð hefir að vísu sína ákvörðun
einsog hverr einstakur maður, og það er engri annarri þjóð ætlað að setja hana
eptir sinni vild“.5 Jón átti seinna eftir að færa frekari rök fyrir þessari skoðun
sinni. Þótt Jón hafi ekki orðið fyrstur til að kalla eftir fulltrúaþingi á íslandi
gerði hann sér manna best grein fyrir nauðsyn þess og mikilvægi að koma
slíkri stofnun á fót. Það var staðföst sannfæring hans að á eftir þinginu kæmi
framkvæmdavaldið svo að segja sjálfkrafa til landsins.
Það vekur athygli hve vel Jón er að sér um þær stjórnskipunarhugmyndir
sem efstar voru á baugi á seinni hluta 18. aldar og fyrri hluta 19. aldar.
Hann lýsir stjórnskipan samtímans með vísan til fortíðar og bendir á að þau
lýðstjórnarríki sem komist hafi á legg á þessu tímabili hafi ekki öll sama
stjórnarhátt „en aðal-hugmynd þeirra [sé] sú hin sama sem lýst [hafi] sér í
stjórn enna fornu Íslendínga og náttúrlegust er, að þjóðin sjálf á höfuðvaldið,
og enginn á með að skera úr málefnum þeim, sem allri þjóðinni viðkoma,
nema samkvæmt vilja flestra meðal þjóðarinnar".6 Eins og íslendingar hafi
kosið sér lögsögumann telur Jón nauðsynlegt að fela einstaklingi að fram-
kvæma vilja þjóðarinnar (framkvæmdavaldið) um skemmri eða lengri tíma
og sé sá skyldugur til að „gjöra þjóðinni grein á aðgjörðum sínum.“ Jón
bætir því við að þótt hann hafi „sagt að þjóðviljinn [sé] efstur" þá megi aug-
ljóst vera að ekki séu „allir þess umkomnir, hvorki fyrir skynsemis sakir né
aldurs, að þeir geti lagt þvílíkan úrskurð á sérhvert mál sem þjóðvilji mætti
heita, enda verður bágt að koma því við þar sem land er mikið, og mart fólk
til ráðagjörðar, en mál þarf skjótrar úrlausnar“. Til að vega upp á móti þessum
vandkvæðum við að ná fram þjóðarviljanum þurfi að mati Jóns að velja hina
hæfustu og vönduðustu menn sem fulltrúa. Til að leiðbeina kjósendum við
val á fulltrúum telur Jón tímarit og dagblöð „hin beztu verkfæri“ en þau
geti einnig veitt stjórnmálamönnum aðhald og hvatt þá „til umhugsunar og
vandvirkni með því að finna að við þá, vekja eptirtekt þeirra og annarra á
því sem miður fer og hvernig það megi bæta“ (bls. 67). Við lestur þessarar
greinar Jóns fer ekki á milli mála að hann hefur verið búinn að velta fyrir