Andvari - 01.01.2011, Page 120

118
ÁGÚST ÞÓR ÁRNASON
ANDVARI
áætlun, ráðgjafa með stjórnarábyrgð fyrir alþíngi o. s. frv.“ Þetta taldi Jón
mikla stólpa „undir frjálsri stjórnarskrá“ sem „á mátti byggja nokkuð til fram-
búðar“ (bls. 95).
Þótt Jón væri greinilega ekki að fullu sáttur við gang stjórnarskrármáls-
ins taldi hann baráttulist (taktík) íslendinga hafa skilað viðunandi árangri.
Hann telur að sú umræða sem fór af stað um að konúngi (og ríkisstjórn)
hefði verið gefið sjálfdæmi í stjórnarskrármálinu með varatillögu Alþingis
hafi verið „heppilegt fyrir vort mál“ því ef því hefði verið haldið á lofti í
Danmörku að heimtufrekjan í Alþingi væri söm við sig „þá væri hæpið hvort
við hefðum fengið nokkra stjórnarskrá í þetta sinn hvernig sem vér hefðum
beitt þjóðhátíðinni og öðrum góðbitum“. Jón telur það líka hafið yfir allan
vafa að Stjórnarskráin um hin sjerstaklegu málefni íslendinga hafi „skotið
oss töluvert fram á leið til verulegs sjálfforræðis.“ Enn hefur þó ekki verið
vikið að því hvað Jón fann stjórnarskránni til foráttu og hvort sú gagnrýni
hafi staðist tímans tönn.
Skipta má gagnrýni Jóns á stjórnarskrána í þrennt: í fyrsta lagi gagnrýni
hans á aðferðafræði stjórnarinnar (ríkisstjórnar Danmerkur) en hann kenndi
henni um að hafa beitt konungi fyrir sig og gengið á loforð sem íslendingum
var gefið um samráð og aðkomu. Stjórnarskráin væri því valdboðin og ólög-
leg samkvæmt öllum mælikvörðum. í öðru lagi gagnrýnir Jón óvilja Dana til
að auka við frelsis- og þjóðréttindi íslendinga. Þar svíður honum sérstaklega
meðferðin á jarlshugmyndinni en samkvæmt henni hefðu íslendingar fengið
heimastjórnarvald svipað því sem þeir fengu 30 árum síðar og gott betur.
Niðurstaðan var töluvert verri en Jón sá fyrir þegar hann reit grein sína í
Andvara því málefni íslands voru færð undir dómsmálaráðherra Danmerkur
og voru á hans forsjá þar til íslendingar fengu heimastjórn 1904. Önnur vand-
kvæði af svipuðum toga leystust að nokkru með breytingum á stjórnarskránni
1903 og 1915 og segja má að íslendingar hafi verið nær því að vera alfrjáls
þjóð eftir að stjórnarskrá konungsríkisins íslands nr. 9/1920 tók gildi. Þó má
segja að með ákvæði (gr. 18) um lok sambandslagasamningsins hafi Danir
gert íslendingum eins torvelt og þeim var unnt að ná fullu sjálfstæði með lög-
legum hætti. í þriðja lagi beindist gagnrýni Jóns að einstökum grundvallar-
atriðum sem segja má að séu eilífðarviðfangsefni stjórnskipunarréttarins og
hafa sum hver, enn sem komið er, ekki fengið viðunandi frágang í núgildandi
stjórnarskrá íslands. Hér verða talin upp þau atriði sem telja má tímalaus við-
fangsefni og Jón nefnir sérstaklega í umræddri grein sinni í Andvara.
Þótt staða Alþingis sé nú allt önnur og betri en hún varð með tilkomu
Stjórnarskrár um hin sjerstaklegu málefni íslendinga má segja að umfjöllun
og gagnrýni Jóns á yfirgang framkvæmdavaldsins gagnvart þjóðþinginu
kallist á við vanda sem enn er til staðar. Jón kvartar yfir því að Danir oti
að Islendingum þeirra eigin málum „bersýnilega til þess, að ávinna með því