Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1945, Síða 52

30
TÍMARIT ÞJÓÐRÆKNISFÉLAGS ÍSLENDINGA
þekkir hann. Hann hefir horfið heim
til þess að fullnægja óslökkvandi
heimþrá og hygst nú að lifa lífinu
sem óvirkur áhorfandi til æviloka.
Hann skemtir sér við að athuga, hvað
orðið hefir úr jafnöldrum hans, en
oftast verður sú skemtun heldur galli
blandin. En mest er hann þó með
bróður sínum, sveitarhöfðingjanum,
sem hefir orðið harðdrægur forráða-
maður, eins og hann átti að hálfu kyn
'til. Því að móðir hans var af höfð-
ingjum sveitarinnar í ættir fram og
hefir hann þaðan harðdrægni sína.
En faðir hans var skáld, eða skáld-
ræfill, eins og ættin kallaði það. Konu
á hann, sem tók hann vegna auðs
hans, og hafa ástir þeirra aldrei orðið
góðar, enda er ilt efni og seyrt í
tengdaföður hans. Hingað til hefir
bóndi stýrt bæði sveit og heimili með
harðri hendi, en nú er hann tekinn
að þreytast, getur ekki sofið, og leit-
ar félagsskapar vetrargests síns, sem
hann hænist að, þótt hann þekki hann
ekki.
Viðræðurnar við bróðurinn verða
til þess að bóndi tekur algerum sinna-
skiftum. Gerist hann nú eins gjöfull
og hann var áður fengsæll á fé náung-
ans. En við þetta missir hann ekki
aðeins virðingu sveitunga sinna,
heldur snúast á móti honum kona
hans og elsti sonur og ætla að gera
hann að vitfirringi og svifta hann svo
völdum og fjárráðum. Bak við rær
tengdafaðir hans undir sem illur andi
sveitar og heimilis. Liggur við sjálft.
að bóndi bíði ósigur, en þó kemur
hann í veg fyrir það á síðustu stundu.
En hann hefir fengið nóg af soranum
í sveitinni og ætlar utan. í hefndar-
skyni ætlar hann þó að sprengja
niður trýnið á nátttröllinu, sem vak-
ir yfir bæ hans sem ill landvættur.
En við sprenginguna flýgur steinn
úr nátttröllinu og molar hauskúpu
hans.
Hér leikast á ilt og gott, svo að
lengi má ekki milli sjá, en þó finst á,
að hin góðu öfl hafa eflst í sögulok-
in. Bóndi ferst að vísu, en bróðir
hans tekur saman við unga og ferska
stúlku á bænum og fer að búa. For-
lögunum má að vísu fresta, en eng-
inn fær umflúið þau.
Sennilega er ekki svo lítið af gagn-
rýni á löndum Kristmanns fólgið í
þessari bók, eigi síður en í Gyðjunni
og uxanum.
Fram að þessu virðist Kristmann
Guðmundsson vera fullur lífsglaðrar
bjartsýni. Hann virðist trúa á það, að
allir geti notið lífsins í fegurð og ást
jafnvel þótt margt blási mót.
En í lífi Kristmanns er ástin aug-
sýnilega æðstu gæðin. Honum leið-
ist aldrei að lýsa ástum, enda er hann
eflaust bestur ástarsöguhöfundur,
þeirra er nú skrifa á íslensku. Við-
horf Kristmanns við ástinni er full-
komlega nýtískt. f sögum hans, eink-
um hinum eldri, er því sjaldan neitt
stríð milli holdsins og andans: báðir
þessir aðailar vinna saman í hugsun
hans. Kristmann hefir frá öndverðu
litið á ástina sem heila og óskifta og
hann hefir aldrei borið það við að
verja þessa skoðun sína eins og eldri
mennirnir, uppaldir í “guðsótta og
góðum siðum” gömlu kynslóðarinnar,
haft gert. Kamban skrifar margar
bækur til þess að losa sig við gamal-
dags hjónabands-siðferði, en Krist-
mann er borinn frjáls af því í þennan
heim.
Þó er ekki örgrant um, að viðhorf
Kristmanns til ástarinnar sýni á sér