Sagnir - 01.06.2001, Side 32

Tilvísanaskrá:
1 Ég vil þakka þeim heiðurshjónum, Selmu Guðmundsdóttur og Árna T.
Ragnarssyni, fyrir að taka mér opnum örmum og leyfa mér að gramsa í
bókaskápum þeirra hjóna. Þau eiga veglegt safn heimilda um líf, list og
arfleifð Wagners. Þessi grein er að stofni fyrirlestur sem haldinn var á veg-
um Richard Wagner félagsins á íslandi \ Norræna húsinu 17.febrúar 2002.
2 Wagner taldi að hugtakið Oper væri ekki sæmandi sínum verkum því
að þau væru ekki síður ljóð og leikrit. Ein tryggasta leiðin til þess að
móðga þýskan Wagnerista er að kalla verk Wagners Oper. Á fæstum
öðrum tungumálum eru til orð sem samsvara þýska orðinu Musikdrama,
og eru verkin því jafnan kölluð óperur á öðrum málum. Svo er einnig á
íslensku. Þess ber að geta að hugtakið Musikdrama tók Wagner ekki að
nota fyrr en eftir að hann samdi Lohengrin. Samt sem áður kallaði hann
fyrstu „þroskuðu“ óperurnar sínar, Der Fliegende Hollánder, Tannháuser
og Lohengrin músíkdrömu eftir að hann tók það hugtak upp. Niflunga-
hringinn, sem samanstendur af fjórum músíkdrömum, kallaði hann aftur
Buhnenfestspiel.
3 Chancellor, John, Wagner. London, 1978, bls. 281.
4 Staða Knappertsbusch var einnig pólitískt táknræn því að hann var
opinber andstæðingur nasista alla tíð. Þrátt fyrir æviráðningu við Ríkis-
óperuna í Múnchen var honum vikið frá störfum 1936 að persónulegri
skipun Hitlers. Richard Wagner. Götterdámmerung. Bayreuth Festival.
Bromley, 1999. Fylgirit með upptöku af Götterdámmerung frá 4. ágúst
1951 í Bayreuth, útg. af Testament, nr. SBT 41, bls. 75.
5 Upphaf hátíðarinnar og fyrstu ár eru skilmerkilega rakin í: Spotts,
Frederic, Bayreuth. A History of the Wagner Festival. New Haven,
London, 1994, bls. 29-89.
6 Haas, Willy, „Richard Wagner und das neue Bayreuth“. Richard Wagner
und das neue Bayreuth. Wieland Wagner ritstj. Múnchen, 1962, bls. 15-26.
- Ruppel, K. H., „Bayreuth - alte Idee in neuer Form“. Richard Wagner
und das neue Bayreuth. Wieland Wagner ritstj. Múnchen, 1962, bls. 206-
210. - Wagner, Wieland, „Denkmalschutz fúr Wagner?“. Richard Wagner
und das neue Bayreuth. Wieland Wagner ritstj. Múnchen, 1962, bls. 231-
235. - Schreiber, Hermann og Guido Mangold, Werkstatt Bayreuth.
Múnchen, Hamborg, 1986, bls. 17-40.
7 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 212-214.
8 Árni T. Ragnarsson, „Wieland Wagner í Bayreuth“. í varðveislu höf-
undar, bls. [3]. - Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 218-222.
9 Fyrir fáum mánuðum var hart deilt í ísraelska þinginu um fyrirhugaðan
flutning á fyrsta þætti Valkyrjunnar í Jerúsalem síðasta sumar (sem varð
að lokum). Var haft eftir einum þingmanni að ef helvíti sé til eigi Wagner
þar heiðurssess.
10 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 205.
11 Rétt er að benda á að ekkert rof varð í öðrum löndum á flutningi á
verkum Wagners. Hræðslan við Wagner virðist því bundin við Þýskaland
að mestu, og ísrael.
12 Strax í upphafi rómantískrar hugmyndafræði kom sú hugmynd fram
(sterkast hjá Johann Gottfried Herder) að hver þjóð ætti sitt eðli og sér-
stakan þjóðaranda (Volksgeist).
13 James, Harold, A Gerrnan Identity 1770-1990. London, 1989, bls. 34-
54. - Árni Björnsson, Wagner og Völsungar. Niflungahringurinn og íslensk-
ar fornbókmenntir. Rvík, 2000, bls. 55-56.
14 Árni Björnsson, Wagner og Völsungar, bls. 42-59.
15 Millington, Barry, Wagner. London, Melbourne, 1984, bls. 123.
16 Undirtitill Lohengrin er Romantische Oper.
17 Texti óperanna fylgir flestum hljóðritunum þeirra og því óþarft að til-
greina tilteknar útgáfur.
18 Sé innihald lokaræðu Sachs skoðað sést glöggiega að hann á ekki við
að þýsk menning sé yfir aðra menningu, t.d. ítalska eða franska, hafin,
heldur yfir stjórnmál og valdabaráttu. Hann segir að þýska þjóðin hafi lif-
að við misgóða stjórn og kunni jafnvel í framtíðinni að verða undirokuð
af öðrum þjóðum, en svo lengi sem hlúð sé eðlilega að menningararfleifð-
inni sé þýsk þjóðarvitund ósnertanleg. Stjórnmál og valdamynstur eru
jarðleg og stundleg, menning og sjálfsvitund andleg og eilíf, sé rétt á spöð-
unum haldið. - Harold James er einn þeirra sem kannað hefur þjóðernis-
hyggju í verkum Wagners. Hann kemst að þeirri niðurstöðu að óperurnar
séu að meira eða minna leyti endurspeglun á þjóðernishyggju Wagners og
beri hennar víða merki. Hann tiltekur sérstaklega Tannháuser og
Lohengrin. Rökstuðningur hans er Iangsóttur og beinist fremur að ýmsum
smáatriðum en burðarásum óperanna eða meginhugmyndum. James,
Harold, German Identity, bls. 92-102.
19 Marrus, Michael R., The Holocaust in History. London, 1987,
bls. 9-10.
20 Ágætt yfirlit um andsemitisma í Evrópu á dögum Wagners, m.a. um
kenningar manna eins og A. Gobineaus og H. S. Chamberlains, má finna
í: Langmuir, Gavin I., History, Religion, and Antisemitism. London, 1990,
bls. 318-346.
21 Wagner, Gottfried, Wer nicht mit dem Wolf heult. Autobiographische
Aufzeichnungen eines Wagner-Urenkels. Köln, 1997, bls. 93.
22 Millington, Barry, Wagner, bls. 45-48 og víðar. - Andsemitismi
Wagners er gjarnan rakinn til Parísarára hans. Á yngri árum Wagners var
París háborg óperunnar. Þegar Wagner reyndi fyrir sér þar var gyðingur-
inn Meyerbeer alls ráðandi í óperuheiminum. Meyerbeer var holdgerving-
ur „grand opera“ stílsins sem Wagner taldi mjög andþýskan. Hjá Wagner
gekk hvorki né rak fyrr en hann samdi óperu í þessum stíl, Rienzi. Hans
von Búlow sagði stundum að Rienzi væri besta ópera Meyerbeers. Fram-
gangur gyðinga og áhrif í tónlistarheiminum eru þá sagðar vera ástæður
andsemitismans. Magee, Bryan, Aspects of Wagner. 2. útg. Oxford, New
York, 1988, bls. 23-28. Chancellor, John, Wagner, bls. 55-75.
23 Rannsóknir Alex Bein á andsemitisma Wagners eru einna bestur inngangur um það
efni. Hann leggur varnað á að lesa pólitískar skoðanir Wagners út úr óperunum og gefur
lítið fyrir andsemitískar túlkanir á þeim. Hann rekur einnig dæmi þess að andsemitismi
Wagners hafi gjarnan verið fremur í orði en á borði, og er sannfærandi. Hann hafnar
hugmyndum um kynþáttahyggju í andsemitisma Wagners. Paul Lawrence Rose, sem
einnig hefur rannsakað málið, er á öndverðum meiði við Bein hvað kynþáttahyggjuna
varðar. Bein, Alex, The Jewish Question. Biography of a World Problem. Harry Zohn
þýddi úr þýsku á ensku. Cranbury, London, Mississauga, 1990, bls. 600-608. Rose, Paul
Lawrence, Revolutionary antisemitism in Germany from Kant to Wagner. New Jersey,
1990, bls. 358-379.
24 Nike Wagner (dóttir Wielands Wagners) er meðal þeirra sem hafa talið Parsifal vera
öðrum þræði ádeilu á gyðingdóminn. Áhugaverðar hugleiðingar um þetta eru í: Wagner,
Nike, Wagner Theater. 3. útg. Frankfurt am Mein, Leipzig, 1998, bls. 190 og áfram.
25 Wagner, Gottfried, Wer nicht mit dem Wolf heult, bls. 94-95.
26 Chancellor, John, Wagner, bls. 77-126.
27 Newman, Ernest, Wagner as Man & Artist. 2. útg. New York, 1924, bls. 27-153.
28 Nasisminn var margþætt fyrirbæri og vissulega ofinn úr fleiri þráðum en þeim
tveimur sem hér eru dregnir fram, þjóðernishyggju og andsemitisma. Ástæða þess að
fleiri þættir eru ekki skoðaðir í þessu samhengi er einfaldlega sú, að þeir sem hafa í
gegnum tíðina viljað spyrða Wagner nasismanum hafa allir þyrpst á þessar tvennar víg-
stöðvar. óhjákvæmilega hafa stórorrusturnar því farið fram á þeim, og í raun allar
smærri einnig.
29 Því er oft slengt fram að nasistar eigi alla sök á mistúlkunum á verkum Wagners, en
það er viilandi einföldun. Nasistar gengu reyndar lengst í mistúlkununum af öllum en
tóku þó afar margt í arf. Nasistar voru t.d. fráleitt fyrstir til þess að lesa andsemitisma
út úr verkum Wagners. Rose, Paul Lawrence, Revolutionary antisemitism, bls. 358-379.
- Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 77.
30 Eftir dauða Richards nefndi hún hann nær aldrei með nafni heldur vísaði til hans með
orðum sem þessum.
31 „Ich wurde in einem Mausoleum geboren!“, sagði Wieland Wagner síðar. Ádeilan í
setningunni beindist að helgum óbreytanleika í öllum efnum, ekki síst listrænum.
Wessling, Brendt W., Wieland Wagner. Der Enkel. Köln, 1997, bls. 8.
32 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 90-122.
33 MiIIington, Barry, Wagner, bls. 117-118. - Cosima var dóttir Franz Liszt, tónskálds.
34 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 127-128, 130-136. - Millington, Barry, Wagner,
bls. 118.
35 Millington, Barry, Wagner, bls. 119.
36 Hann var sjálfur kaþólskur.
37 Um Siegfried og hátíðina á hans dögum er stuðst við: Spotts, Frederic, Bayreuth,
bls. 123-158.
38 Burleigh, Michael og Wolfgang Wippermann, The Racial State: Germany 1933-1945.
Cambridge, 1991, bls. 36.
39 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 135-136 og víðar.
40 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 140-143, 189, 192, 198.
41 Bullock, Alan, Hitler. A Study in Tyranny. 2. útg. Middlesex, 1962, bls. 387.
42 Syberg, Hans Júrgen, Winifred Wagner tmd das Geschichte des Hauses Wahnfried
1914-1975 II. Berlín, 1993. Myndband, útg. af Alexander Verlag, nr. ISBN
3-923854-85-4.
43 Speer, Albert, Inside the Third Reich. Þýdd úr þýsku á ensku af Richard og Clöru
Watson. New York, 1970, bls. 219.
44 Syberberg, Hans Júrgen, Winifred Wagner I-II. - Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 140-
143, 166-168, 178, 187-188, 229, 266-269 og víðar.
45 Sachs, Harvey, Toscanini. London, 1978, bls. 224-226.
46 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 159-173.
47 í september 1933 var sett á laggirnar sérstakt ráðuneyti sem fór með menningarmál
í Þriðja ríkinu, Rcichskulturkammer. Það vann í fjölmörgum deildum eftir Iistgreinum og
innan þess fór fram stefnumótunarvinna og framkvæmd hugmyndafræðinnar. Mjög
góður yfirlitskafli um menningarstefnu í Þriðja ríkinu og framkvæmd hennar er í: Craig,
Gordon A., Germany 1866-1945. New York, 1978, bls. 638-672.
48 Þegar Toscanini hvarf á braut, við fögnuð þjóðernissinna en þvert á vilja Wagnerfjöl-
skyldunnar, hringdi Winifred í Hitler og bað hann um að telja Toscanini hughvarf. Wini-
fred hafði reynt það árangurslaust. Hitler sendi Toscanini persónulegt bréf þar sem hann
með fagurgala bað hann að snúa til baka og að hann hlakkaði til þess að sjá hann í
Bayreuth á komandi hátíðarsumri. Toscanini svaraði Hitler með bréfi og kvaðst ekki sjá
sér fært að snúa aftur við svo búið. Áður en til þessa tilstands kom höfðu nasistar snú-
ist gegn Toscanini vegna andfasisma hans og bannað allar upptökur hans í Þýskalandi,
bæði sölu og leik í útvarpi. Hitler reyndi m.a. að mýkja Toscanini með því að aflétta
banninu, en þegar ekkert gekk var það sett aftur á. Sagt er að eftir þetta hafi sá átt reiði
Hitlers vísa sem nefndi Toscanini og Wagner í sömu andrá. Sachs, Harvey, Toscanini,
bls. 224-226.
49 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 138-140 og víðar.
50 Millington, Barry, Wagner, bls. 122.
51 Millington, Barry, Wagner, bls. 122. Sjálfur er ég sammála Millington hvað þetta
varðar. Þess verður að gæta að fjárframlögin komu frá ríkinu en ekki nasistaflokknum.
52 Á heimasíðu hátíðarinnar, og í ritum á vegum hátíðarinnar frá því að hún var endur-
reist 1951, er jafnan talað um Winifred sem Festspielleiter 1930-1944. Eins og sjá má er
þetta hálfsannleikur um tímabilið 1940-1944 því að þá skiptu Hitler og Winifred stöð-
unni með sér. Winifred hélt þó titlinum opinberlega og Hitler talaði aldrei um sig sem
Festspielleiter.
53 Um stjórnartíð Winifredar og Stríðshátíðarnar er aðallega stuðst við: Spotts, Frederic,
Bayreuth, bls. 159-199. Syberberg, Hans Júrgen, Winifred Wagner I-II.
54 Syberberg, Hans Júrgen, Winifred Wagner I. - Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 85-112,
143-156, 213-267.
55 Syberberg, Hans Júrgen, Winifred Wagner I.
56 Syberberg, Hans Júrgen, Winifred Wagner I.
57 Spotts, Frederic, Bayreuth, bls. 203-204.
58 Syberberg, Hans Júrgen, Winifred Wagner I.
59 Hún ýjar reyndar að því í viðtalinu að Hitler hafi minnsta ábyrgð borið á henni, að
hennar trú.
60 Sú gamansaga gekk í Bayreuth að réttara væri að kalla „yfirmann lýsingar“ á sýn-
30