Sagnir - 01.06.2001, Side 35

stöfum er pennaflúr samsett úr fíngerðum geometrískum
formum og laufformum. Innan um má oft finna litlar fígúrur,
tvífættar kynjaskepnur, dýr sem líkjast hundum eða ljónum,
fugla og stundum mannamyndir, án sérstakrar merkingar. Þessi
skrautform eru einkennandi fyrir hinn rómanska stíl sem festi
rætur í íslensku handverki og hélt lengi velli í íslenskum hand-
ritaskreytingum eftir lok miðalda.
Til eru allmörg handrit frá 16. og 17. öld sem skreytt eru
hinum teinungsvöfðu rómönsku upphafsstöfum. Þekktust þeirra
eru líklega Jónsbókarhandrit feðganna Gríms Skúlasonar og
Björns Grímssonar, t.d. AM 161 4to, Thott 2102 4to og
Reykjabók (AM 345 fol.) með hendi Gríms, og GKS 3274 a 4to,
ríkulega skreytt handrit sem talið er víst að sé handarverk
Björns.4 Þessar uppskriftir eru gjarnan teknar sem dæmi um
handrit frá því eftir lok miðalda sem geyma merkilegar skreyt-
ingar. Fleiri Jónsbókarhandrit mætti nefna frá þessum tíma, en
þau höfðu frá miðöldum verið meðal þeirra handrita sem ríku-
legast voru skreytt.
Hér má einnig kynna til sögunnar þrjú grallarahandrit frá
upphafi og fyrri hluta 17. aldar sem eru lítt þekkt en þó glæsi-
lega skreytt. Þetta eru Add. 17 4to, Add. 29 4to og ÍB 281 4to,
Öll einvörðungu skreytt stórum rómönskum upphafsstöfum með
hinum hefðbundnu þéttu spíralvafningum (sjá mynd). Þessi
handrit eru uppskriftir Grallarans sem Guðbrandur biskup
Þorláksson lét prenta árið 1594 og er athyglisvert að rómanska
upphafsstafi skuli vera að finna í þessari tegund handrita sem
ekki var farið að skrifa upp fyrr en eftir tilkomu prentunar. Hin
prentaða útgáfa Grallarans er lítið sem ekkert skreytt og
kannski þess vegna sem upphafsstafir í gamla stílnum eru not-
aðir í þessum uppskriftum hans frekar en skrautstafir af þeirri
gerð sem annars er algeng í prentuðum bókum frá þessum tíma.
Prentaðar fyrirmyndir og frjálslegir útúrdúrar
Þegar kemur fram á síðari hluta 17. aldar og 18. öld virðist sem
rómönsku stafirnir hætti að mestu að sjást í handritum og
myndskreyttir sögustafir koma ekki fyrir nema í undantekning-
artilvikum. Algengastir í handritum frá þessum tíma eru ýmiss
konar flúrstafir, og það eru flúrstafir sem eiga meira sammerkt
með upphafsstöfum prentaðra bóka en pennaflúrstöfum
miðaldahandrita. Flúrstafi af þessari gerð má gjarnan finna
meðal rómönsku stafanna í handritum frá 16. öld og öndverðri
17. öld, en þegar hér er komið virðist sem áhrif prentaðra bóka
hafi náð yfirhöndinni og fáir hafi lengur gömlu skrautgerðirnar
á valdi sínu.
Óhætt er að segja að flúrstafir handritanna séu stundum
ekki annað en eftirlíkingar prentaðra upphafsstafa. Nefna má
sem dæmi sálmahandritið NKS 139 a 4to frá fyrri hluta 18.
aldar, en þar er nákvæmlega líkt eftir skrautstöfum
sem sjá má til dæmis í Guðbrandsbiblíu (sjá myndir).
Þessir stafir eru af tveimur gerðum; bæði stórir og
mjög skrautlegir stafir úr samfléttuðum borðum og
stafir af minni gerð með einkennandi s-laga formum
á uppkrulluðum flúrlínum. Stærri stafirnir eru af
gerð skrautstafa sem þróaðir voru af erlendum skrif-
meisturum á 16. öld og sjá má í ýmsum tilbrigðum í
sýnisbókum þeirra.5 Vera má að prentmót þessara
stafa hafi komið hingað erlendis frá, eins og sennilegt
þykir um mót myndskreytinganna sem einnig eru í
Guðbrandsbiblíu.6 Stafi af þessari gerð er að finna í
fleiri handritum en NKS 139 a 4to og í öðrum út-
færslum, t.d. í Lbs. 779 4to (uppskrift kvæðabókar
sr. Ólafs Jónssonar á Söndum frá 1712) og ÍB 467
8vo (uppskrift Samúelssálma frá um 1739). Minni
stafina má sjá í mörgum prentuðum bókum sem al-
gengari voru en Guðbrandsbiblía, svo sem Dcegra-
styttingum Steins Jónssonar, og má nefna fleiri hand-
rit þar sem samviskusamlega hefur verið líkt eftir
þeim, t.d. NKS 139 b 4to og JS 341 4to (uppskriftir
kvæðabókar sr. Ólafs á Söndum frá 17. öld og 1765).
En þótt líkt hafi verið á þennan hátt eftir stöðl-
uðum upphafsstöfum prentuðu bókanna er sjaldnast
hægt að kalla upphafsstafi handritanna staðlaða eða
einsleita. Þvert á móti er þeim best lýst sem geysilega
fjölbreytilegum og má segja að hvert skreytt handrit
hafi sína útfærslu. Þó að í grunninn séu prentaðir
stafir gjarnan hafðir sem fyrirmynd, er eins og skrif-
arar handritanna hafi oft ekki getað stillt sig um að
bæta við ýmiskonar lykkjum og krulli frá eigin
brjósti, laufskrúði, blómum og glaðlegum andlitum
til uppfyllingar. Vel má ímynda sér að þeir sem á ann-
að borð skreyttu handrit sín hafi séð tækifæri til að
gera handverk sitt líflegra en prentuðu bækurnar sem
stuðst var við. Til þess notuðu þeir blóm og plöntu-
form frábrugðin fíngerðu línuflúri prentuðu
bókanna, að ónefndum litunum sem eru af skornum
skammti í prentuðum bókum frá þessum tíma.
Ekki er óalgengt að í einu og sama handriti ægi
saman upphafsstöfum af ýmsum stærðum og
gerðum, án þess að nokkur tilraun sé gerð til að hafa
samræmi eða heildarsvip yfir skreytingunum. Skrif-
arar á þessum tíma virðast hafa haft lítil not fyrir þá
nákvæmu stigskipun í stærð og skreytingum sem
einkennir gjarnan upphafsstafi miðaldahanda. Efnis-
skil í textanum eru oft auðkennd á annan hátt í yngri
handritunum, t.d. með skrautbekkjum milli kafla eða
(t/Ötfem: -<?ýnc.
hcíjad jom cr íviíiií vmr itmiwfd
2- 'jimtnym-;
* ?. itnðaaH
fc uj. «tti T«ij j TV&4
i.iitqui Mur^rtnffl
Upphafsstafir (H og Þ) í ÍB 105 4to
(kvæðabók frá 1758-1768).
Upphafsstafur og skrautborði í Upphafsstafir (L og H) í JS 13 8vo (sálmasafni frá um 1770).
Lbs. 886 a 4to (sálmaupp-
skriftum frá 1772).
33