Sagnir - 01.06.2001, Qupperneq 59

Jón Vióar Jónsson er leiklistarfræðingur.
Hann á sæti í stjórn og starfsstjórn Samtaka um leikminjasafn.
Hvers vegna þurfum vió safn um leiklistarsögu?
Með stofnun Samtaka um leikminjasafn síðastliðið vor var
stigið stórt skref í átt til þess sem lengi hefur verið draumur
íslensks leiklistarfólks: að koma hér upp fullgildu safni um leik-
listarsögu okkar. Það sem á hefur skort hefur kannski einkum
verið tvennt, annars vegar samstaða meðal allra sem málið
varðar eða láta sig það varða, hins vegar trú á málstaðinn. En
nú náðist slík samstaða sem sagt í fyrsta skipti, því að samtökin
mynda allar stærstu leiklistarstofnanir þjóðarinnar auk helstu
stéttar- og fagfélaga. Þá gerðust fjörutíu einstaklingar og einum
betur stofnfélagar á stofnfundinum sem var haldinn með hátíð-
arbrag í Iðnó 21. apríl sl.
Þörfin fyrir leiklistarsögusafn er sem sagt ekki nýtt umræðu-
efni. Með því er þó ekki sagt að allir, jafnvel ekki meðal þeirra
sem starfa að leiklist, hafi sýnt málinu skilning. Leiklistin er list
andartaksins, svo vitnað sé í gömul sannindi sem eru löngu
orðin að klisju, og sumir virðast telja alveg nóg að svo sé. Hún
bregði, þegar vel tekst til, lit og ljóma á líðandi stund, en sé
síðan best geymd í minningu þeirra sem nutu hennar sjálfir,
beint og milliliðalaust. Allt sem hún skilji eftir sig í áþreifanlegu,
varanlegu formi sé svo fátæklegt endurskin þess viðburðar, sem
eitt sinn ljómaði upp sálina, að það sé í rauninni betur gleymt
en geymt.
Hverju eigum við að svara slíkum skoðunum? Leiklistin er
auðvitað list andartaksins, því verður ekki á móti mælt. Það er
einmitt sérstaða hennar og styrkur, t.d. gagnvart kvikmynd-
unum. Um síðustu aldamót var því spáð að hinn nýi miðill, sem
í fínum kreðsum menningarborganna þótti hæfa best sem
dægradvöl óupplýstra vinnukvenna, myndi innan örfárra ára-
tuga útrýma lifandi leiklist. Sú spá rættist ekki. Tuttugasta öldin
varð eitt litskrúðugasta blómaskeið allrar leiklistarsögunnar og
fæddi af sér mörg stór leikskáld sem óþarfi er að telja upp hér.
Kannski hefur ögrunin frá kvikmyndunum átt sinn þátt í því.
Auðvitað er staðföst skoðun allra sem unna lifandi leiklist,
lifandi drama, að hún bjóði upp á ýmislegt sem aðrar listgreinar,
þ.á m. kvikmyndirnar geri ekki, og því muni hún lifa á meðan
menn kunni að meta það. Hvað það nú nákvæmlega er sem
gerir leiklistina að leiklist, dramað að drama, ætla ég ekki að
hætta mér út í að ræða í stuttum pistli, sem á þar að auki að
fjalla um allt annað. Eitt af merkjum siðmenntaðs samfélags er
almennt talið að láta sér annt um bestu verk forfeðranna, allt
sem gæti varpað einhverju ljósi á það líf sem þeir lifðu, hugar-
heim þeirra og tilfinningalíf. Hvers vegna skyldi leik-
húsið vera þar undanþegið? Oft hefur verið á það
bent að sá sem reynir að kafa ofan í leiklistarsögu
fyrri tíma er í raun í alveg sömu stöðu og þeir sem
fást við almenna sögu. Viðfangsefnið sjálft, þ.e. við-
burðir og menn liðins tíma, er horfið í djúp tímans en
hefur skilið eftir sig ýmsar menjar sem við teljum
okkur geta lesið úr upplýsingar með þeim aðferðum
sem vísindin hafa þróað. Hverfulleiki leiklistarinnar
er því, grannt skoðað, engin röksemd gegn því að við
förum með hana eins og allt annað sem við viljum
vita um fortíðina. Sé leiklistin betur gleymd en
geymd, hlýtur þá ekki hið sama að eiga við um alla
sagnfræði?
Hvað sem því líður, þá hefur nú orðið löngu tíma-
bær vakning meðal leikhúsfólks og allra, sem láta
hag íslenskrar leiklistar sig nokkru skipta, um að
snúa vörn í sókn og hætta að láta leiklistarsögulegar
minjar þjóðarinnar tvístrast og týnast án þess
nokkuð sé að gert. Þar hafa sannarlega orðið hryggi-
leg slys. Bruninn í Lækjargötu 14, þegar m.a. bún-
ingasafn L.R. brann að stórum hluta, er sjálfsagt
frægast, önnur hafa orðið í kyrrþey, stundum vegna
fáfræði eða kæruleysis, en einnig vegna þess að fólk
vissi hreinlega ekki hvert það ætti að fara með hlut-
ina. Bréf, skjöl og önnur pappírsgögn geta menn sett
á opinber söfn, en hvað á að gera við sviðslíkön, bún-
ingateikningar, leikmuni, sem vert er að halda upp á,
eða búninga og búningahluta sem hafa sloppið
undan eyðingunni?
Spurningar sem þessar brenna auðvitað umfram
allt á höfundum slíkra gripa, sem hugnast ekki að
verkum þeirra sé sópað á haugana þegar búið er að
nota þau og ekki lengur pláss fyrir þau í yfirfullum
geymslum leikhúsanna. Því ætti ekki að koma
neinum á óvart að sú hreyfing, sem nú hefur skilað
sér í stofnun umræddra samtaka, kemur frá félagi
leikmynda- og búningahöfunda sem á heiðurinn að
því að hafa náð mönnum saman um það viðamikla
viðfangsefni að skapa raunhæfan starfsgrundvöll
fyrir safn framtíðarinnar. En ýmsir hafa auðvitað
57