Sagnir - 01.06.2001, Side 64

byggðir landsins. Flestir þeirra tilheyrðu efri stéttum
samfélagsins og komu frá stórborgum erlendis þar
sem allir lifnaðarhætdr voru afar ólíkir fátæklegum
búskaparháttum íslendinga.
Læknalaust samfélag
Fyrsta landlæknisembættið var stofnað hér árið 1760
en fram að þeim tíma hafði landið verið án lærðra
lækna. Vegna erfiðra samgangna gátu læknar
einungis sinnt íbúum úr nánasta umhverfi sínu
meðan stærsti hluti þjóðarinnar var án læknishjálpar
alla öldina. I þessu læknisleysi hafði samfélagið
því komið sér upp eigin kerfi til að annast sjúka
og slasaða.
Mikil fjarlægð frá læknishjálp og almenn fátækt
kom í veg fyrir að læknir væri sóttur til sjúkra og
slasaðra en til að vitja læknis þurfti oft að fara langar
dagleiðir í misjöfnum veðrum og ófærð hefur því
eflaust margsinnis komið í veg fyrir að hægt væri að
ná í hjálp í tæka tíð. Veikindi lögðust jafnvel á heilu
fjölskyldurnar og þá var enginn til að sækja hjálp eða
annast hina sjúku. Slíkt úrræðaleysi hefur stuðlað að
því að ýmis húsráð og læknismeðul voru notuð í
meiri mæli en annars enda var hjátrú líka mikil í
bjargarleysi þessa gamla samfélags. Schleisner segir
læknaskortinn á íslandi hafa gert náttúrulækningar
útbreiddari hér en annars staðar í Evrópu og að
margir búi yfir takmarkaðri kunnáttu í læknishjálp
svo sem sóknarpresturinn, hreppstjórinn, blóðtöku-
mennirnir og ljósmæðurnar. í hverjum hreppi á land-
inu fyndust slíkir læknar sem stunduðu þess háttar
lækningar ókeypis fyrir hreppsbúa. Kunnáttu sína
sóttu þeir í gamlar bækur sem gengið höfðu um
landið í fjölda uppskrifta í gegnum tíðina. Þessar
bækur höfðu að geyma húsráð við ýmsum algengustu
kvillum er hrjáðu landsmenn ásamt nokkrum
undirstöðuatriðum læknavísindanna allt frá tímum
fornaldar.23
Schleisner undrast að sjaldan skuli kallað eftir
lækni til ungbarna þrátt fyrir háa dánartíðni þeirra á
Islandi en nútímafræðimenn hafa oft dregið þá
ályktun út frá þeim upplýsingum að mæður hafi hirt
lítið um örlög ungbarna sinna.24 Sennilegri skýringu á
því er þó vafalítið að finna í hinu aldargamla sam-
hjálparkerfi er hér var við lýði, ásamt almennu
úrræðaleysi lækna gegn barnasjúkdómum og farsóttum sem
hefur dregið úr trú manna á mátt nútímalækna.
Mögulega hafa þessar vannærðu og vinnulúnu mæður 18.
aldar oftar fætt af sér óvenju lítil og veikbyggð börn sem aldrei
áttu sér neina von í þessu frumstæða samfélagi en flest þessara
ungbarna dóu á fyrsta mánuðinum og jafnvel á fyrstu tíu dög-
unum. Einnig ber að geta smitsjúkdóma, t.d. ginklofans, sem
dró um 70% allra ungbarna í Vestmannaeyjum til dauða á
fyrstu tíu dögunum. Danska lækninum Schleisner tókst að
útrýma ginklofanum í Vestmannaeyjum að mestu leyti á miðri
19. öld.25
Kuldinn, þrengslin og ólyktin í torfbæjunum hafa aukið
smithættu og veikt mótstöðuafl ungbarnanna til muna en sá
siður að setja ungbörn í reifar sýnir viðleitni mæðra til að verja
þau gegn ofkælingu og hvers kyns hnjaski í hinum þröngu vist-
arverum. Nýjar rannsóknir benda jafnvel á ótvíræða kosti þess
að leggja börn í reifar af ýmsum ástæðum.
Aó leggja barn í reifar
Bókin Barnið okkar eftir Penelope Leach hefur hlotið mikla
útbreiðslu á íslandi og verið vinsælt lesefni íslenskra foreldra á
undanförnum áratugum. Þar segir m.a. að frumþarfir ung-
barnsins séu hlýja, þægindi, öryggi og vökvi. Barnið þarf tíma
til að venjast lífinu utan legs móðurinnar þar sem það hefur
vaxið og dafnað í hlýju, mjúku og umfram allt öruggu umhverfi.
Hiti er talinn ungbarninu afar mikilvægur en hann gerir það
afslappað og því líður vel. Þegar loft leikur um húð barnsins
líður því illa því það vill finna fataefni við líkama sinn. Gott ráð
við óværð er því að dúða barnið vel og leggja í reifar því það
veitir barninu hlýju og öryggistilfinningu.26
Að reifa ungbörn hefur tíðkast um alla Evrópu frá fornu
fari. Heimildum ber þó ekki saman um hversu lengi börn voru
höfð í reifum hér á landi en trúlega hafa aðstæður hverju sinni
ráðið því. Á 19. öld segir Schleisner íslensk ungbörn einungis
vera í vikutíma í reifum en síðan klædd í venjuleg föt.27 Á hinn
bóginn segir Horrebow, sem hér ferðaðist um á miðri 18. öld,
þau ekki klædd í föt fyrr en níu til tíu vikna gömul.28
Hugsunin á bak við reifun er að veita barninu sömu örygg-
istilfinningu og það hafði í hlýjum og þéttum móðurkviði.
Nýlegar rannsóknir sýna einmitt fram á það að reifuð börn eru
rólegri, sofa meira, gráta minna og hafa hægari hjartslátt.29 Reif-
arnar hjálpa nýfæddu barninu að venjast öllu því áreiti sem það
verður fyrir í umhverfinu á notalegri máta en ella. Erfitt hefur
reynst að sanna það að reifun hamli líkamlegum eða andlegum
þroska barnsins vegna vöntunar á líkamlegri snertingu enda
Sá siður að setja ungbörn í
reifar sýnir viðleitni mæðra til
að verja þau gegn ofkælningu
og hvers kyns hnjaski í hinum
þröngu vistarverum.
62