Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 78

Bragi Þorgrímur Ólafsson vinnur nú að bók sem
geymir safn ritgerða sem nemendur Lærða skólans
skrifuðu á tímabilinu 1846-1904. Bókin mun koma út
í ritröðinni Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar.
Hvað geturðu sagt okkur um verkið?
Tilgangurinn með ritgerðum nemendanna var að
kanna stíl þeirra og rökhugsun. Þeir voru beðnir að
segja frá einhverjum atburðum í lífi þeirra eða taka
afstöðu til ýmissa mála og skrifa jafnframt læsilega
frásögn. Nemendunum gafst þannig svigrúm að
skrifa nokkurn vegin út frá eigin brjósti. Hér má
finna frásagnir af ferðalögum, sveitalífinu, íþróttum,
viðhorfum til hjátrúar, lýsingar á þjóðerniskennd,
viðhorf gagnvart lestri rómana, áætlanir um sumar-
leyfið og margt fleira. Meðal höfunda eru mörg stór-
menni 19. aldar sem hér eru á unglingsaldri, má þar
nefna Gest Pálsson, Hannes Hafstein, Einar
Benediktsson, Einar H. Kvaran og marga fleiri. Þá
má finna ritgerðir frá fyrstu konunum sem lærðu
við skólann.
Ég ásamt ritstjórunum ákváðum að móta viss efn-
istök, því um mikið efni var að ræða og aðeins brot
gat komist í bókina. Við ákváðum að taka til efni frá
árunum 1846-1904, þann tíma er skólinn hét Lærði
skólinn. Við ákváðum jafnframt að skrifa upp rit-
gerðir er vörpuðu sem mestu ljósi á viðhorf og hvers-
dagslíf nemendanna og taka jafnt ritgerðir frá
þekktum sem óþekktum nemendum - innihald þeirra
skipti mestu máli en ekki staða höfundanna. í bók-
inni verða ritgerðir um svipað efni frá ýmsum árum
settar í ákveðin þemu með stuttum inngangsköflum
og örstuttu æviágripi hvers höfundar.
Hver var dlurð bókarinnar?
Tilurð bókarinnar er allsérstök. Sumarið 1999 var ég
að vinna að nýsköpunarsjóðsverkefni í Þjóðdeild
Landsbókasafns. Þar eru mörg forvitnileg rit eins og
gefur að skilja, þar á meðal skólaskýrslur Lærða
skólans sem hafa að geyma skrá yfir nemendur og
prófverkefni þeirra. Ég kíkti í þær af einskærri til-
viljun og sá þessi ritgerðarefni sem mér fannst mjög
forvitnileg. Eftir stutta leit komst ég að því að rit-
gerðirnar sjálfar eru varðveittar uppi á Þjóðskjala-
safni. Ég vakti athygli Sigurðar Gylfa á þessu og hann
stakk upp á því að gefa hluta þeirra út í ritröðinni.
Sumarið 2000 fengum við styrk frá Nýsköpunarsjóði
námsmanna. Það sumar var ég á Þjóðskjalasafni og skrifaði upp
töluvert magn af þessum ritgerðum. Síðan hef ég verið að vinna
að inngangi og skýringum við bókina í hjáverkum. Bókin kemur
svo út á næstu misserum.
Nú er mikið til af persónulegum hcimildum, bréfum,
dagbókum og öðru, er einhver sérstök ástæða
fyrir því að þetta efni varð fyrir valinu?
Þessu er auðsvarað. Þegar ég rakst á efnið sumarið 1999, fannst
mér það einfaldlega of áhugavert að hægt væri að líta framhjá
því. Hér er um að ræða ótal ritgerðir frá nemendum á unglings-
aldri á síðari hluta 19. aldar þar sem þeir lýsa viðhorfum sínum
og hversdagslífi. Þetta efni hefur ekki verið rannsakað áður mér
vitanlega og því lá beint við að koma efninu á prent. En jú, það
eru ótal margar spennandi heimildir sem leynast í handrita-
söfnum sem gaman væri að sjá á prenti.
Hvernig fór vinnuferli bókarinnar fram?
Vinnuferli bókarinnar hefur verið nokkuð slitrótt, enda farið
fram meðfram námi og vinnu. Eftir að ég rakst á efnið í skóla-
skýrslum Lærða skólans sumarið 1999 fór ég upp á Þjóðskjala-
safn og kannaði þar lauslega hve mikið magn væri af þessum rit-
gerðum. 1 janúar 2000 gerði ég skrá yfir ritgerðarefnin upp úr
skólaskýrslunum og merkti jafnframt við áhugaverð efni. Um
vorið sóttum við Sigurður Gylfi síðan um styrk frá Nýsköpun-
arsjóði námsmanna. Um sumarið var ég uppi á Þjóðskjalasafni
og skrifaði upp áhugaverðar ritgerðir. Þeirri vinnu lauk í júlí. Þá
tók við vinna að inngangi bókarinnar og milliköflum. Ég þurfti
að sinna þeim samhliða öðrum verkefnum en nú (vorið 2002) er
þeirri vinnu lokið. Nú taka við leiðrétdngar á próförkum og
ýmis annar frágangur.
I kynningu sinni á viðfangsefninu á heimasíðu sinni segir Sigurður
Gylfi persónulegar heimildir ekki hafa átt upp á pallborðið hjá
flestum fræðimönnum, hverjar telur þú ástæðurnar vera fyrir því?
Á undanförnum árum hefur Sigurður Gylfi ritað töluvert um
persónulegar heimildir og notkun þeirra en hann álítur að slíkar
heimildir hafi einmitt ekki átt upp á pallborðið hjá þorra fræði-
manna hér á landi fyrr en nú á síðustu árum. Hann telur
nokkrar ástæður liggja fyrir því, einkum þá að íslensk sagnfræði
hafi að miklu leyti snúist um stórviðburði eða þjóðfélagsþróun
sem hafa haft mikil áhrif á hið formlega svið samfélagsins.
Innan þessara rannsókna hefur ekki verið lögð mikil áhersla á
sjónarhorn einstaklinga og persónulegar heimildir þeirra,
einkum því illmögulegt er að alhæfa um flókna samfélagsþróun
út frá sjónarhorni einstaklinga.
Ég er sammála Sigurði Gylfa hvað þetta varðar. Þó að per-
sónulegar heimildir komi víða fram í ritum um þjóðlegan fróð-
leik hafa þær verið lítt notaðar innan sagnfræðinnar en þar
hefur viðfangsefnið oftar en ekki snúist um atburði eða stofn-
anir sem hafa sem mest áhrif á sem flesta eins og Sigurður Gylfi
bendir á. Viðhorf og hugsanir fólks sem finna má í persónulegu
heimildum gagnvart þessum sömu viðfangsefnum hafa hins
vegar ekki hlotið sama pláss. Ætla má að þetta val á viðfangs-
efnum sé arfur frá sagnfræði 19. aldar þar sem mikil áhersla var
lögð á sögu einstakra þjóða, gullaldartímabil og stofnanir
þeirra. Innan þessarar sagnfræði voru stórar heildir í fyrirrúmi
en viðhorf einstaklinga látin liggja milli hluta - slík viðhorf voru
líklega ekki álitin varpa nægilegu ljósi á heildina. Jafnframt má
benda á að persónulegar heimildir eru vandmeðfarnar. Þær hafa
oft að geyma viðhorf og hugsanir einstaklinga sem flókið getur
verið að vinna með. Vinna með persónulegar heimildir er oft
seinleg, þær eru yfirleitt óprentaðar og krefjast tímafrekrar
76