Sagnir - 01.06.2001, Síða 79

leitar á handritasöfnum. Þessi atriði má telja líkleg sem hindr-
anir fyrir notkun á persónulegum heimildum.
Með fjölgun í íslenskri sagnfræðingastétt og nýjum áherslum
innan fræðanna hefur viðfangsefnunum hins vegar fjölgað á síð-
ustu árum. Sagnfræðingar leiða nú oft hugann að viðfangs-
efnum sem krefjast stuðnings við persónulegar heimildir. Þessi
þróun hefur ekki einskorðast við sagnfræðina, heldur einnig
innan félagsvísinda, þar sem eigindleg (e. qualitative) aðferðar-
fræði hefur rutt sér til rúms sem viðurkennd rannsóknaraðferð
á síðustu 20 árum eða svo. Þar er einkum unnið með sjónarhorn
einstaklinga sem notuð eru til að gefa viðfangsefninu ákveðna
dýpt og draga fram atriði sem eru illfáanleg með megindlegum
(e. quantitative) (tölfræðilegum) aðferðum.
Hverja telur þú helstu kosti og galla persónulegra heimilda?
Kostirnir felast fyrst og fremst í því að persónulegar heimildir
veita aðgang að viðhorfi og daglegu lífi fólks frá fyrstu hendi.
Slíkar heimildir hljóta að vera kærkomin viðbót við aðra heim-
ildaflokka sagnfræðinga, enda eru þær samtímaheimildir sem
bjóða oft upp á nálægð við atburði eða tíðaranda sem erfitt er
að afla öðruvísi. Heimildirnar veita jafnframt ákveðna dýpt við
sagnfræðirannsóknir. Taka má sem dæmi rannsóknir Erlu
Huldu Halldórsdóttur. Hún nýtti bréf kvenna frá 19. öld til að
kanna frelsishugmyndir þeirra og viðhorf en sú rannsókn veitir
dýpri sýn á þróun kvenréttinda hér á landi frekar en ef einungis
er litið á formlega þróun þeirra, til dæmis lagasetningar og um-
ræður á Alþingi. Heimildaval Erlu þarf ekki að koma á óvart,
því að viðhorf kvenna á 19. öld komu sjaldan fram á opinberum
vettvangi en það er einmitt kostur persónulegra heimilda. Innan
þeirra má finna viðhorf einstaklinga sem ekki hafa skilið eftir
sig spor í prentuðu máli. Viðhorf óþekkts alþýðufólks kemur
þannig oft fram í bréfum og dagbókum, viðhorf sem hafa ekki
varðveist á öðrum vettvangi.
Helsti galli persónulegra heimilda er sá, hve vandmeðfarnar
þær eru, enda lúta þær engum formlegum reglum ólíkt mörgum
öðrum heimildaflokkum. Sagnfræðingur sem vinnur með
persónulegar heimildir þarf sífellt að spyrja sig hvað hann sé
með í höndunum. Þannig getur oft verið erfitt að merkja
ákveðnar lífsskoðanir í persónulegum heimildum. Dagbókar-
höfundur getur verið afar íhaldssamur á einu sviði en haldið á
lofti mjög framsæknum hugmyndum á öðrum og jafnframt
skipt um skoðun á ákveðnum málefnum síðar á ævinni. Bréf-
ritari getur einnig gefið fegraða mynd af sér í bréfum sínum,
enda eru bréf ólík dagbókum að því leyti að bréf eru í raun sam-
skipti tveggja einstaklinga.
Annar galli persónulegra heimilda felst í alhæfingargildi
þeirra. Oft er erfitt að alhæfa um ákveðið viðhorf meðal heild-
arinnar út frá því sem kemur fram í dagbókarfærslu eða í sendi-
bréfi einstaklings. Vissulega er það galli ef ætlunin er að nota
persónulegar heimildir á þann hátt. En það er jafnframt ein-
kennilegt ef sópa á slíkum viðhorfum - slíkum staðreyndum - til
hliðar, því þannig er verið að draga úr fjölbreytileika sam-
félagsins og draga upp ofureinfalda mynd af fortíðinni, nokkurs
konar meðaltalsmynd. f staðinn ætti að vera hægt að tengja
persónulegar heimildir við stærri heildir og vinna með þau við-
horf sem þar spila á milli.
Telur þú nauðsynlegt að vekja athygli almennings á frumheim-
ildum eða persónulegum heimildum með útgáfu bókaflokksins?
Ég tel að útgáfa á persónulegum heimildum veiti nýtt og jafn-
framt persónulegt sjónarhorn á söguna og auki þannig áhuga
almennings á sögulegum efnum. Persónulegar heimildir gefa les-
endum tækifæri til að setja sig í spor einstaklings frá liðnum
tíma og upplifa atburði og tíðaranda út frá sjónarhóli hans.
Þannig er til dæmis áhugavert að lesa dagbókar-
færslur um lífið í Reykjavík á síðari hluta nítjándu
aldar eða bréf sem segja frá ferðum fólks til Vestur-
heims - hvort tveggja hefur verið gefið út. Það er hins
vegar nauðsynlegt að líta ekki á persónulegar heim-
ildir sem einungis áhugaverðan skemmtilestur, heldur
einnig sem mikilvægar heimildir í sagnfræðirann-
sóknum, einkum við viðhorfsrannsóknir.
Til þess að auka notkun á persónulegum heim-
ildum þarf að koma þeim á prent og vekja þannig
áhuga á því mikla magni sem varðveitt er í skjala-
söfnum hér á landi. Útgáfa á persónulegum heim-
ildum hér á landi hefur hins vegar verið afar lítil. Það
er einna helst Finnur Sigmundsson landsbókavörður
sem hefur staðið fyrir slíkri útgáfu en hann gaf út
bókaflokk á árunum 1957-1966 er hefur að geyma
sendibréf frá 19. öld. í gegnum árin hefur ótal
sinnum verið vísað í bréf sem þessar bækur hafa að
geyma og í raun orðið tímabært að koma fleiri
bréfum fram á sjónarsviðið og endurnýja þennan
heimildaflokk.
Því má bæta við að útgáfa á persónulegum heim-
ildum vekur almenning ef til vill jafnframt til hugs-
unar um mikilvægi persónulegra heimilda og varð-
veislu þeirra. Gömul og gulnuð bréf er liggja undir
skemmdum uppi á háalofti verða þannig vonandi
betur varðveitt og það sama má segja um nýtil-
komnar persónulegar heimildir - allt eru þetta mikil-
vægir vitnisburðir um samtímann.
77