Sagnir - 01.06.2001, Page 93

Fræði sem komin eru á þennan aldur teljast sjaldnast nýmóðins
og því er skiljanlegt að Jóni hafi fundist menn þurfa að færa sig
nær nútímanum í þessum efnum. í öðru lagi virðast það merki
um að búfræði Magnúsar hafi haft veruleg áhrif, jafnvel meiri
áhrif en önnur búfræði á síðari hluta átjándu aldar og byrjun
þeirrar nítjándu, að Jón Sigurðsson geri þau að umtalsefni. Að
Jón sem á sinni tíð hefur verið einn þeirra manna sem höfðu
hvað besta þekkingu á íslensku þjóðlífi og íslenskum atvinnu-
háttum vegna sinna fjölbreyttu og víðtæku starfa skuli nefna
búfræði Magnúsar sem einu búfræðin sem sé að vænta frá
íslenskum bændum bendir til að skrif Magnúsar hafi haft
víðtæk áhrif.
Ummæli fleiri manna benda í þá átt að orð og gjörðir Magn-
úsar Ketilssonar hafi haft áhrif þó að aldrei verði hægt að full-
yrða nákvæmlega hvernig eða með hvaða hætti þau áhrif voru.
Til að mynda getur Bjarni Thorarensen dómari við landsyfirrétt-
inn þess í bréfi í árið 1818 að hann hafi verið að gera tilraunir
með að fara eftir þeim hugmyndum sem Magnús setji fram í rit-
gerðunum Um fceriqvíar og Um innilegu búsmala á sumrum.15
í bréfi sem ritað er í Saurbæ36 sumarið 1840 er bréfritari,
Einar Thorlacius, að vandræðast við Finn Magnússon hvaða
ráð hann gæti notað í baráttunni við fjárpestina og kvartar hann
yfir því að menn séu hættir að hugsa um velferð fjárins síðan
þeir liðu Skúli fógeti og Magnús Ketilsson. Tæpum fjórum árum
síðar er Einar enn í svipuðum hugleiðingum en í bréfi til Jóns
Sigurðssonar forseta snemma árs 1844 kallar Einar eftir að
meira verði gefið út af lesefni á íslandi. Biðlar hann til yfirdóm-
aranna í því sambandi og bendir á að afgangstíma hafi þeir
Skúli fógeti og Magnús Ketilsson haft til að skrifa rit.3
Ummæli 20. aldar manna
í hinu mikla verki sínu Lýsingu íslands kemur Þorvaldur
Thoroddsen víða við. Um áhrif Magnúsar Ketilssonar og ann-
arra manna er gerðu sig gildandi í búfræðum á 18. öldinni á
samtíma sinn og síðari tíma segir Þorvaldur: „í nágrenni við
hina miklu framfaramenn, Björn Halldórsson í Sauðlauksdal og
Magnús sýslumann Ketilsson í Búðardal og nokkra aðra dugn-
aðarmenn, munu þó dálitlar búnaðarframfarir hafa átt sér stað
en sú viðleitni mun víðast hafa kulnað út í hinum miklu harð-
indum fyrir og eftir aldamótin."38 Ólund, mótþrói, öfund og
jafnvel háð og spott virðist oft hafa verið það sem helst mætti
þeim sem reyndu að stuðla að framförum. „Framfaraviðleitni
merkisberanna á 18. öldinni fór þó ekki alveg að forgörðum, þó
lítill árangur yrði meðan þeir lifðu. Síðar, þegar alþýðan fór að
mentast betur og þroskast á fyrsta fjórðungi 19. aldar, var jarð-
vegurinn undirbúinn og almenningur fór þá betur að geta notað
sér hin góðu ráð kennifeðranna, sem þeir höfðu látið eftir sig í
ritum sínum.“3!' Með þessum ummælum virðist Þorvaldur vera
að eigna 18. aldar mönnunum, Magnúsi og Birni, að töluverðu
leyti þær framfarir sem urðu á 19. öldinni.
í ritgerðasafninu Upplýsingin á íslandi er á nokkrum stöðum
minnst á Magnús Ketilsson og er hans getið í átta af tíu rit-
gerðum safnsins. í ritgerð sinni um réttarfarsmál á íslensku upp-
lýsingaöldinni ræðir Davíð Þór Björgvinsson m.a. hina upplýstu
refsispeki á íslandi. Segir hann þar lítið hafa verið um að vera
en: „Helst sýnist ástæða til að kanna frekar rit Magnúsar Ket-
ilssonar (1732-1803), sýslumanns Dalamanna en hann var einn
afkastamestur rithöfundur meðal íslenskra lögfræðinga á 18.
öld. Ritstörf Magnúsar Ketilssonar bera því vitni að hann bjó
yfir mikilli þekkingu um margvísleg efni. Ýmislegt af því sem
Magnús ritaði sýnir að hann hefur þekkt nokkuð til náttúrurétt-
arhugmynda 17. og 18. aldar og hugmynda upplýsingarinnar."4"
í umfjöllun um fræðslumál upplýsingatímans segir Loftur
Guttormsson að „vert [sé] að benda á að upplýsingarmaðurinn
Magnús Ketilsson (1732-1803) sýslumaður var eindreginn tals-
maður þess að kristin trú væri notuð til að innræta
mönnum hagsýnisviðhorf .... Óhagsýni almennings
væri einmitt helsta undirrót, hins bága ástands í bún-
aðarefnum fslendinga."41 Þessi ummæli koma í fram-
haldi af umræðu um nýtt hlutverk presta á upplýs-
ingatímanum sem m.a. fólst í að innrætingu félags-
legs siðboðs í stað þess einhliða sáluhjálparmeðals
sem kristindómurinn væri. Loftur gefur Magnúsi þá
einkunn að hann hafi verið „óvanalega samkvæmur
sjálfum sér í allri umbótaviðleitni“ en bætir síðan við
og segir: „Fordæming á frjálsræði lausamanna og
spillingaráhrifum sjóbúðar- og kaupstaðarlífs gengur
annars eins og rauður þráður gegnum rit upplýsing-
armanna, allt frá Magnúsi Ketilssyni til Tómasar
Sæmundssonar.“42
Helgi Magnússon telur Magnús Ketilsson hafa
verið sérlega heppilegan til að verða ritstjóri hjá
Hrappseyjarprenti vegna þess hve lærður og fjöl-
fróður hann hafi verið og áhugasamur um framgang
prentsmiðjunnar. Það sé því líklega frá Magnúsi
komið að augljósar: „... upplýsingarhugmyndir
[komi] fram í því, að hún átti að prenta rit, sem
fræddu menn um hagnýt efni til að efla atvinnuvegi
landsins til sjávar og sveita. Þar með var tekin sú
stefna, sem Lærdómslistafélagið og Landsuppfræð-
ingafélagið áttu eftir að fylgja síðar.“43
Þótt hér hafi verið getið nokkurra ummæla
Magnúsar um samtímamenn sína og ummæla ann-
arra um hann má þessi frásögn ekki skoðast sem
tæmandi greining heldur fremur sem sýnishorn af
umræðu. Mun víðtækari rannsókn þarf að koma til
ef greina á með einhverri vissu áhrif Magnúsar
Ketilssonar á íslenskt þjóðlíf og atvinnuhætti. Hann
virðist þó hafa verið athafnasamur og hafa komið
víða við. Nánari rannsókn mun vonandi leiða í ljós
hvort staða hans í íslandssögunni sé í samræmi við
þau áhrif sem hann hafði.
91