Helgafell - 01.10.1946, Qupperneq 7

HVAR ERU ÍSLENZKU HANDRITIN BEZT KOMIN ?
189
hverjum fornsögum, sem þóttu of veraldlegs efnis, en þó væri fjarri sanni
að telja slíkt meginorsök. Meiru olli vaxandi fátækt landsmanna, einkum
eftir lok 16. aldar, bein afleiðing miskunnarlausrar skattheimtu og óheilla-
áhrifa dönsku einokunarverzlunarinnar á atvinnuvegi þjóðarinnar. Mikið
hefur farið í súginn vegna hraklegra húsakynna og ennfremur af þeim sök-
um, að menn freistuðust iðulega í neyð sinni til að ,,hagnýta“ sér skinn, sem
bækur voru skráðar á. En úr hvorugu þessu má þó heldur of mikið gera.
Utlendingum, jafnvel þótt lærðir menn séu, veitist jafntorvelt að gera
sér réttar hugmyndir um andlegt líf íslendinga á þessu skeiði sem útbreiðslu
bókmenntanna meðal alþýðu manna fyrir siðaskiptin. Þegar maður rekst á
ummæli eins og þau, að ,,menntalíf þjóðarinnar hafi liðið algjörlega undir
lok“ á 17. öldinni, er þar að vísu um að ræða ágætt dæmi rökvísrar sagnrit-
unar, þar sem fyrst er gengið að því vísu, að bókmenntaáhugi sé kominn und-
ir efnalegri velmegun. En eigi að síður er sú skoðun reist á mikilli vanþekk-
ingu á staðreyndum. Sannleikurinn er sá, að þrátt fyrir allt andstreymi ör-
laganna var 17. öldin að mörgu leyti eitt af blómaskeiðum íslenzkrar menn-
ingar.Þetta lýsir sér ekki aðeins í skáldskap, heldur og meiri hlutdeild alþýðu-
manna í bókmenntastarfsemi og í endurvöktum áhuga leikra sem lærðra á
sögulegum fræðum. Þótt ólíkindalegt megi þykja, átti þessi áhugi einmitt
drjúgan þátt í hinum dapurlegu afdrifum skinnbókanna.
Þess verður fyrst að minnast, að margar skinnbækur höfðu einnig fyrr á
öldum smám saman slitnað og eyðzt af lestri og vanhirðu. Af þessu leiddi, að
sífellt varð að halda bókastofninum við með nýjum eftirritum. Eftir að papp-
írsnotkun varð almenn, á síðari helmingi 16. aldar, var fljótlega hætt að gera
eftirrit á bókfell. Skinnbækurnar fornu voru því orðnar höfuðstóll, sem á var
gengið, en ekki aukið við lengur. Einmitt af því að fornbókmenntirnar voru
ekki orðnar úreltar í augum þjóðarinnar, menn litu ekki á skinnbækurnar
sem forngripi, heldur bækur til fróðleiks og skemmtunar, tóku þeir nýja
lampa fram yfir gamla, auðlæsilegri eftirrit á pappír fram yfir skinnbækur.
Jafnskjótt og pappírseftirrit hafði verið gert af skinnbók, vofði glötunin yfir
henni. Það var ekki nema fyllillega eðlilegt, að 17. aldar menn væru álíka
glámskyggnir á mismunandi málfræði- og heimildargildi skinnbókar og
pappírsbókar og menn fyrr á öldum höfðu verið á muninn á frumriti og eftir-
riti. Þeim mun aðdáunarverðari er skilningur þeirra fáu, er betur vissu, og ber
þar hæst Árna Magnússon. Það var ekki fyrr en löngu eftir hans dag, að út-
gefendum fornrita yrði ljós gildismunur handrita. Mundi þykja fært að dæma
allan bókmenntaáhuga og menntun af Bretum á dögum Elísabetar drott-
ningar fyrir þá sök, að frumritin af verkum Shakespeares hafa glatazt ? Og
hver veit, hversu mörg handrit, er síðar verður saknað, lenda í pappírs-
körfum höfundanna á vorum tímum, er bækur þeirra hafa verið prentaðar ?
Við þessar aðstæður áttu skinnbókasafnarar fremur hægt um vik, og
verður að harma, að þeir skyldu ekki hafa verið á ferðinni fyrr, en þó ein-
kum, að sá maður, er var þeirra allra mikilvirkastur og skarpskyggnastur,
skyldi ekki koma til skjalanna fyrr en á elleftu stundu.