Helgafell - 01.10.1946, Blaðsíða 137

BÓKMENNTIR
319
hýÖingu. Það var auðfundið, bæði af
því, hve seinir þeir voru í svörum og
merkilegir í tali, eins hinu með
hverri alvöru þeir litu á hlutskipti
sitt, að þetta voru gildir menn" (Bls.
54, íslkl.). í síðasta dæminu er hár-
rétt sálfræðileg lýsing á „gildum
mönnum", En hinum hefðbundnu
skýringum er með þessari lýsingu
varpað all harkalega fyrir borð og
þarmeð skjólgarður hinnar steinrunnu
málvenju brotinn.
Ég get ekki stillt mig um að taka
enn eitt stíleinkenni Halldórs Kiljans
Laxness, sem sé litla notkun greinis.
Einn kapituli í íslandsklukkunni hefst
á þessum minnisstæðu orðum:
„Gamla konu langar í ferðalag“. Því
ekki: Gömlu konuna langar í ferða-
lag ? Greinirinn í íslenzku, hvort sem
hann stendur framan við lýsingarorð
eða er viðskeyttur nafnorði, setur
alltaf töluverðan blæ á ritháttinn, stíl-
inn. Mér vitanlega er H. K. L. fyrstur
rithöfundur íslenzkur, sem uppgötvar,
að úrfelling greinisins hefur mikla
stílbreytingu í för með sér. Greinis-
laus stíll er ,,abstrakt“, ópersónu-
legur, vísindalegur. Greinisstíllinn er
hlutlegur (konkret), kompánlegur,
alþýðulegur. Þegar H. K. L. kemur
fram á sjónarsviðið er farið að bera
á ofnotkun þessa stíls í íslenzkri
sagnagerð. Fyrir þessa útjöskun á
greininum var stíllinn farinn að verða
lágkúrulegur og máttlaus, á stöku stað
smekklaus. Þó tók út yfir allan þjófa-
bálk, þegar menn fóru að setja per-
sónufornöfn framanvið eiginnöfn og
segja t. d. ,,hann Jón á Leiti“ o. s.
frv. Mikil notkun greinis um alþýðu-
fólk eins og t. d. ,,gamla konan“,
,,karlinn“, ,,strákarnir“ og þar fram
eftir götunum lýsir virðingarleysi
höfundanna gagnvart verkefni sínu.
Þeir taka lesandann við hönd sér eins
og fjandinn Jesúm Krist forðum daga
og klappa góðlátlega á kollinn á per-
sónum sínum og fá því lesandann til
að gera slíkt hið sama. Þessi vinsemd-
artjáning á að þýða það, að bæði
höfundurinn og hinn menntaði lesandi
séu himinhátt hafnir yfir karla og kerl-
ingar og yfirleitt allt það alþýðufólk,
sem höfundarnir eru svo náðugir að
lýsa.
Virðingin fyrir almúgamanninum,
þeim vesælasta vesælla, kemur fyrst
inn í bókmenntirnar með H. K. L. og
þar með virðing fyrir því verkefni,
sem hann velur sér, sem og fyrir list
sinni. í sögum hans finnum við aldrei
,,karlangann“ lágkúrustílsins (takið
eftir klappinu sem felst í þessari orð-
mynd). Hjá H. K. L. er það „gamall
maður’* og „gamall maður” krefst
alltaf fullrar virðingar, hversu hart
sem lífið hefur leikið hann. Þó að
H. K. L. sýni, að „gamall maður”
geti haft skrýtnar hugmyndir um líf-
ið og skrýtilegar lífsvenjur, stendur
það ekki í neinni mótsögn við það
sem áður er sagt. Hann klappar per-
sónum sínum ekki á kollinn í sjálfs-
hafningu fyrir því.
Lítil greinisnotkun í sambandi við
persónur þýðir, að höfundurinn treð-
ur ekki upp á lesandann fyrirfram
áliti á persónunum, um leið og hann
leiðir þær fram á sjónarsviðið. Hann
er ekki í samsæri með lesendum sín-
um gegn persónunum, heldur kynnist
maður persónunni á sama hátt og
maður kynnist ókunnri manneskju í
stórborg. Maður veit ekkert um hana
fyrirfram, veit ekki af hverju lífsvenj-
ur hennar stafa, fyrr en okkur er
sögð saga hennar. Við horfum á þessa