Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2005, Síða 49

HLUTVERK GOÐORÐSMANNSINS
djöfli sem kvaldi nunnu í klaustri einu.18 Jacoby vill því setja dómsmálið á
hendur afturgöngunum að Fróðá í samhengi við særingar kaþólsku kirkj-
unnar. Þessu er Kjartan ósammála. Hann telur að slík réttarhöld falli vel
að því sem vitað er um eðh hins heiðna samfélags, jafnvel þótt þau séu
einsdæmi. Hann bendir á að til foma hafi dauðir menn verið sóttir til saka
fyrir aðrar sakir en að ganga aftur.19 Eins telur hann grundvallarmun á
málshöfðuninni að Fróðá og þeirri sem Jacoby nefnir, því hún snertir ein-
vörðungu kirkjunnar menn og djöful en ekki leikmenn eins og í íslensku
sögunni. Rök Kjartans em hér fremur veik. Særingar vora stundaðar á
miðöldum jafnt af leikmönnum sem klerkum. Þegar komið er fram á 13.
öld, jafnvel síðari helming hennar, er alveg jafii líklegt, ef ekki líklegra, að
íslenskir sagnaritarar hafi haft slíkt í huga fremur en heiðna athöfn sem
merui mundu enn efdr, meira en tvö hundmð árum eftir kristnitöku.
Annað sem vefst einnig nokkuð fyrir Kjartani er hversu mörgum með-
ulum er beitt til að kveða niður Fróðárundur. Telur hann að í munnmæl-
unum sem höfundur byggði á hafi rekkjubúnaðurinn verið brenndur og
dyradómurinn háður og að það hafi dugað. Þáttur vígða vamsins og prests-
ins hafi bæst við síðar vegna áhrifa frá kristni.20 Eg er ekki á sömu skoðun
og tel að finna megi betri skýringu á því hvers vegna Eyrbyggjuhöfundur
lætur goða og presta vinna saman að því að vinna bug á afturgöngunum.
Hennar er að leita í samtíma höfundar og viðtakenda sögunnar.
Þrettánda öldin einkenndist af átökum milli leiðtoga kirkjunnar og
leikra höfðingja af goðaættum sem stóðu með hléum næstum því alla öld-
ina. Atök þessi rekur Magnús Stefánsson í kafla í Só'gu íslands og setur þau
í samhengi við almennar hræringar í Evrópu samtímans, þar sem kirkjan
heyr baráttu til að losna undan yfirráðum leikra höfðingja og ráða málum
sínum sjálf undir forystu páfans. Stefha kirkjunnar á þessum ámm er
kennd við „frelsi kirkjunnar“ eða libertas ecclesiae.21 Frægustu átök kirkju
18 Sama rit, bls. 123. Alfred Jacoby, „Zum Prozessverfahren gegen die bösen Geister",
Zeitschrift des Vereins fiir Volkskunde XXlll (1913), bls. 184—187.
19 Kjartan G. Ottósson, Fráðárundur, bls. 109-110.
20 „Eins og frá Fróðárundrum er sagt í Eyrbyggju, er þó efdr atvikum eðlilegt að tor-
tíming rekkjubúnaðarins hafi verið fyrsti þátturinn í að koma af undrunum, en dura-
dómurinn og hinar kirkjulegu athafhir rekast a.m.k. á, að því er virðist. Sú gæti ver-
ið skýringin, að Eyrbyggjuhöfundur hafi bætt því kristilega við munnmæli þau sem
hann hafði fyrir sér.“ (Sama rit, bls. 108).
21 Hér á eftir er að mestu leyti stuðst við kafla Magnúsar, „Kirkjuvald eflist“, Saga Is-
lands 2, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1975, bls. 123 o.áfr.
47