Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2005, Page 51

HLUTVERK GOÐORÐSMANNSINS
þetta vald biskups, enda þótt mörgum hafi fundist hann ekki fara með
það af nægilegri hófsemi.25
Aftur á móti var afstaða höfðingja skiljanleg því áhrif þeirra og staða í
samfélaginu byggðist mjög á því að þeir færu með dómsvaldið, og það
virðist hafa átt sér djúpar rætur í fortíðinni.26 Auk þess voru vígðir menn
bæði margir í íslensku samfélagi og mjög virkir í þeim málum sem vörð-
uðu goðana, þar sem þeir áttu jarðir og aðrar eignir, eignuðust börn,
stóðu í viðskiptum, o.m.fl. Það var því höfðingjunum mjög í óhag að gefa
eftir nokkuð af dómsvaldi sínu. Þetta skildi kirkjan fram að dögum Guð-
mundar og virðast margir klerkar, þ.m.t. Páll biskup Jónsson í Skálholti,
lítt hafa viljað sækja rétt kirkjunnar tdl að dæma í málum klerka, enda
hafði kirkjan á Islandi vaxið í skjófi höfðingjavaldsins og flestir biskupar
voru komnir af valdamestu höfðingjaættum landsins. Ekki bætti um bet-
m þegar menn Guðmundar fóru að leggja sektargjöld á leikmenn og inn-
heimta, en það hafði áður verið einvörðungu í verkahring leikra höfð-
ingja. Þá var mælirinn fullur og höfðingjamir gerðu aðför að biskupi að
Hólum.27 Þrætuefni Guðmundar og goðanna var því grundvallaratriði í
skiptingu valds í samfélagi þjóðveldisins.
Deilur Guðmundar við höfðingja landsins stóðu með hléum alla bisk-
upstíð hans og hann hraktist víða um landið eftir að höfðingjar flæmdu
hann burt af stófi sínum. Var hann m.a. einn vetur hjá Þórði Sturlusyni,
25 Þannig má skilja vísu Kolbeins Tumasonar sem höfð er eftír honum í íslendinga sögu
Sturlu Þórðarsonar (Sturlunga saga I—II, bls. 215): „Báls kveðr hlynt at Hólum /
hvem mann vesa í banni / Gylfa láðs þanns greiðir / geðrakkr, fyr mér nakkvat. /
Trautt kann hóf, sás háttar, / hoddlestir vel flestu / - meðr em af því aðrir / ósæhr
stórmæla.“ Þetta má taka saman á eftírfarandi hátt: „Hinn hugprúði maður á Hól-
um kveður hvem mann vera í banni, þann er greiðir nokkuð fyrir mér. Maðurinn
kann trautt hóf á bannfæringum sínum, sá er (þó) skipar flestum (öðrum) málum vel,
- þetta bakar öðmm mönnum vandræði." Jón Margeirsson, „Agreiningsefni Kol-
beins Tumasonar og Guðmundar Arasonar“, Skagfirðingabók. Rit Sögufélags Skag-
firðinga 14 (1985), bls. 127.
26 Gunnar Karlsson þallar ítarlega um stöðu goðorðsmanna í nýlegu rití sínu Goða-
menning. Staða og áhrif goðorðsmanna í þjóðveldi íslendinga, Reykjavík: Heimskringla
2004. Um lagalegt hlutverk þeirra fjallar hann m.a. í köflum II. 1 til 11.4. Um djúp-
ar rætur þess að lagalegt hlutverk þeirra og trúarlegt hafi verið samofið í upphafi
segir hann á bls. 383 að ekki sé „á nokkum hátt ósennilegt að hingað hafi flust
heiðnir trúarforingjar með verksvið sem hafi orðið að íslensku goðavaldi“.
27 Um þetta sjá áður tilvitnaða grein Guðrúnar Asu Grímsdóttur, „Um afskipti erki-
biskupa ...“, bls. 35-36: „Hólabardagi 1209 var stríð sem höfðað var á hendur Guð-
mundi biskupi fyrir það að hann hafði gengið á þann rétt, sem venja var til að höfð-
ingjar í héraði hefðu til að innheimta sektargjöld.“
49