Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2005, Side 150

JÓN ÓLAFSSON
tdl að skýra í örlítið lengra máli kenningaklasa eða þróun í tilteknmn
greinum vísinda sem erfiðara er að heimfæra upp á eina uppgönmn eða
eina tiltekna kenningu. Þessir kaflar eru miklu síðri en hinir og minna
stundum meira á almennar hugleiðingar um áln-eðnar vísindagreinar en
á hnitmiðaðar eða markvissar skýringar. Smttu kaflarnir em líka misjafn-
ir, stundum er textinn knosaður og skrítinn svo nánast þarf að geta í eyð-
urnar. Dæmi um slíkt er setning eins og þessi úr kaflanum mn sérstakt af-
stæði: „Okkur sýnast farþegar í geimskipi á ofsahraða sem samþjöppuð
fyrirbæri en slíkt kallast Lorentz-samþjöppun. Okkur sýnast þeir
hreyfast með hægagangi vegna þess að tíminn er teygður“ (bls. 244). Það
er erfitt að skilja hvað hér er átt við nema maður titi það fyrir, en þá
gegnir textinn tæplega því hlutverki sínu að fræða og upplýsa.
Smitandi stærðfirœðiástríða
Alþjóðlegar vinsældir bókanna Hugmyndir seni breyttu heiminum og Vís-
indabókin sýna vel að það er alltaf hægt að vekja áhuga almennings á vís-
indum með einföldum og aðgengilegum ffóðleik. Þessar bækur bera líka
með sér þá almennu skoðun í samtímanum að vísindi hafi gríðarlega
mikið félagslegt og hagrænt hlutverk, að framtíð samfélagsins sé nátengd
vexti og viðgangi vísinda. En það má spyrja sig þess hvort rit á borð við
þessi tvö hafi eitthvert gildi umfram það að veita almenna yfirlitsþekk-
ingu á vísindum annars vegar og hugmyndasögu hins vegar. Eg efast
mjög um að svo sé. I fyrsta lagi eru bækurnar báðar með öllu ógagnrýnar.
Markmið þeirra er að segja frá stórkostlegum uppgötvunum og áhrifa-
miklum nýjungum - benda lesendum kannski á hvílík bylting fólst í því
sem nú er hluti af hversdagslegum veruleika þegar það kom fyrst fram.
Markmið þeirra er ekki að gera neinn læsari á hugsunarhátt vísinda eða
færari um að greina það sem fram fer í samtímanum. Þessar bækur end-
urspegla áhuga á vísindum og sýna að stóru bókaforlögin telja sig geta
selt efni af þessu tagi. Þau eru hins vegar ekki gefin út með það fyrir aug-
um að hafa áhrif á umræðu eða umhugsun um vísindi, dýpka hana eða
breikka. Og því verða áhrif þeirra einungis þau að styrkja og ýta undir
hefðbundin viðhorf til vísinda í stað þess að ýta undir gagnrýnin viðhorf.
Bók Jóns Þorvarðarsonar um sögu stærðfræðinnar ber þann skáldlega
titil Og ég skal hreyfa jörðina, en það er að sjálfsögðu tilvitnun í fleyg orð
Arkímedesar sem sagðist, eftir að hann uppgötvaði vogarstangarlögmál-
148