Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2009, Side 17

ÞJÓÐVELDIÐ OG SAMTÍMINN
Margt er óvíst en þó vafalaust að stríðsþreytu gætti meðal íslenskra
bænda um 1255 og virðist koma skýrt fram 1262. Getum við sagt að ofsi
og óhóf meðal höfðingja hafi valdið miklu um ófriðinn? Ymis rök virðast
mæla með því að segja já við því en hér er bent á að vopnuð ágengni virðist
hafa þótt kostur í fari höfðingja. Mér virðist erfitt að meta hvort höfðingj-
ar gengu of langt að mati samtímamanna. Sýndi Gissur Þorvaldsson svo
mikinn ofsa og óhóf á Orlygsstöðum að samtímamönnum blöskraði?
Rökstutt hefur verið að Sturla Þórðarson dragi upp slíka mynd af honum
en það var efdr að friður komst á og kali ríkti á milh þeirra. Komu ffam
ofsi og óhóf þegar Gissur lét taka Snorra af lífi? Sýndi Gissur mikinn ofsa
í hefnd sinni eftir Flugumýrarbrennu? Hæpið er að leggja mat á þetta út
frá nútímasjónarmiðum. Sagnfræðingum stendur nær að fjalla um stjórn-
málaþróun og þróun samfélagsins og varla verður fram hjá því htið að
hinir voldugustu höfðingjar börðust um yfirráð alls landsins og tæpast
nokkurt undanfæri að taka þátt í þeim hildarleik.
Hér hefur verið rakið hvemig stefndi í átt til vaxandi samþjöppunar
valda, héraðsríki urðu tdl og nutu hljómgrunns. Þróunin hélt áffarn og því
olli kannski von um að styrkari stjóm færði bændum frið, að einn voldugur
höfðingi gæti tryggt ffið. Þetta skýrir helst stríð milh höfðingja sem oft
vora náskyldir eða nátengdir. Hið sama gerðist í Noregi og þar stóð einn
uppi sem sigurvegari og tryggði frið. A Islandi tókst engum að ná þessum
árangri og lausnin var að leita til Noregskonungs. Baráttu manna eins og
Sturlu Sighvatssonar, Gissurar og Þórðar kakala ber að meta út ffá þessari
viðleitni, að saffta völdum á hendur eins manns; þeir urðu vafalaust oft að
vera fylgnir sér, óvægnir, jafiivel ofsafengnir, ætluðu þeir sér að ná settu
marki. Samfélagið var ekki í neinu jafhvægi þegar barátta þeirra stóð sem
hæst og vafasamt að þeir ættu nokkum kost á að þræða meðalveg og gæta
hófs.
Mistúlkun til mœðu
Guðmundur Hálfdanarson flutti fyrirlestur 1. desember 2009 og ritar líka
grein í hausthefd Sögii 2009 þar sem haxm hvetur til ffekara endurmats á
ríkjandi söguskoðun um þjóðveldið enda sé hún a.m.k. hæpin og til trafala
í mati þjóðarinnar á því hvemig beri að bregðast við hruninu og hvaða
stefhu skuh fylgt í samskiptum við aðrar þjóðir. Illt er ef lærdómur sem
menn draga af sögurtni er hæpinn og að þar gæti mistúlkunar og misnotk-
unar. Það er gömul skoðun að undir slíkum kringumstæðum sé starf