Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2009, Side 19

ÞJÓÐVELDIÐ OG SAMTÍMINN
nema þá fáir landráðamenn og sérhagsmunaseggir. Samstarf konungs og
kirkju var eins konar hugsjón margra mætra manna á sínum tíma, á Islandi
sem annars staðar.
Kirkja og konungur boðuðu lög og reglu og frið, og sá boðskapur hlaut
að finna hljómgrunn. Ófiiður firá 1235-62 reyndist þreytandi og enga lausn
var að sjá. Sumir höfðingjar gengust a.m.k. upp við þá tign sem konungur
gat veitt og innlendur jarl með hirð virtist lokkandi. Vonir hafa verið bundn-
ar við að innlendur jarl gæti stýrt sínum svæðum á Islandi, eða landinu í
heild, lítt háður konungi. Þá var þrýstingur biskupa líklega mildll, sem og
annarra forkólfa innan kirkjurmar, á höfðingja að þýðast konung.
Sjálfsagt er aðalskýringin á árangri Noregskonungs að landsmenn sáu
ekki margt sem mælti gegn því að heyra undir einhvem konung. Hug-
myndir um þjóðffelsi og fullveldi í okkar skilningi voru ekki tril.
Skattgreiðslan þvældist þó eitthvað fyrir; upphæðin var að vísu ekki há en
hugmyndir um einhvers konar frelsissviptingu fylgdu skattinum. Og vissu-
lega óttuðust menn að ágjamir og herskáir konungur gætu reynst harðir
og yfirgangssamir (sbr. t.d. ræðu Einars Þtæræings). Menn þurftu að vega
og meta kosti á móti göllum og reyndu að semja um góða lausn.
íslendingar sömdu Gamla sáttmála 1262 en óvíst er að konungur hafi
fallist á hann. Efasemdir hafa komið fram um að sáttmálinn hafi orðið til
1262 enda sé hann ekki varðveittur í eldri gerð en frá 16. öld. íslendingar
sömdu þó bréf sem þeir sendu kontmgi 1262 og er því trúað hér að þar hafi
komið fram öll helstu efhisatriði Gamla sáttmála, eins og þau birtast í
gerðinni frá 16. öld.17
Megineinkenni á samskiptum Islendinga og konungs eftir 1262 og út
miðaldir vom þau að konungur reyndi að auka völd sín þegar færi gafst en
lét svo undan síga þegar það hentaði. íslendingar reyndu að verjast aukinni
íhlutun og ásælni. Konungsvaldi varð mikið ágengt í tíð Magnúsar kon-
ungs lagabætis (d. 1280) en hins vegar unnu Islendingar nokkuð á á 14. og
15. öld, að þessu leyti, og tókst að auka réttindi sín á kostnað konungs-
valds. Siðbrevting og einveldi breyttu hins vegar öllum viðhorfum, þá dró
úr „frelsi“ og réttindum íslendinga.
17 Patricia Pires Boulhosa, Icelanders and the Kings of Norway. Medieval Sagas and
Legal Texts, Leiden og Boston: Brill, 2005. Um viðbrögð sjá m.a. Helgi Þorláksson,
„Er Gamli sáttmáb tómur tílbúningur?“, Þriíja íslenska sögaþingið 18. til 21. maí
2006. Ráðstefhurit, ritstjórar Benedikt Eyþórsson og Hrafnkell Lárusson, Reykjavík:
Sagnfræðingafélag Islands, 2006, bls. 392-398; Már Jónsson, „Efasemdir um sátt-
mála Islendinga og Noregskonungs árið 1262“, sama rit, bls. 399-406.