Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2009, Side 20

HELGI ÞORLAKSSON
Það er erfitt fyrir nútímamenn að draga beinan lærdóm af því sem
gerðist á 13. öld, allt er breytt. Þess ber líka að miimast að íslenskt samfé-
lag um 1270 eða um 1400 var ekki hið sama og samfélagið mn 1570 eða
1670. Landsmenn gengu á hönd valdi sem átti eftir að eflast mjög og reyn-
ast viðsjált en það var víst erfitt að sjá fyrir. Aðalatriðið er að landsmenn á
13. öld tengdu ekki saman þjóðfrelsi og ilutninga með eigin hafskipum og
voru víst fegnir að Norðmenn skyddu leggja á sig siglingar til landsins.
Hugmyndir um að reynst hefði affarasælla frtrir Islendinga að eignast eigin
konung og sjá sjálfir um samgöngur við útlönd, á eigin skipmn, eru ekki
raunhæfar. Alveg er óljóst hvað hefði gerst ef mál hefðu þróast á þeiman
veg, og varla mjög sagnfræðilegt viðfangsefni.
Það sem hér er sagt merkir ekki að sögulegur samanburðm geti ekki
verið marktáss, vel rökstuddur og skýr, sagnfræðilegur í þeim skilningi, og
gagnlegur, jafiivel hagkvæmur.18 En það er margs að gæta í þessu viðfangi
og ég kýs að ræða það ekki ffekar að sinni.
Staða mála
Eins og hér hefur komið ffarn hafa þau Asgeir Jónsson, Illugi Jökulsson og
Silja Bára Omarsdóttir mikið til síns máls mn Gamla sáttmála. Ekki er
viðeigandi að tala um að sáttmálinn hafi verið hiydlileg mistök eða skelfi-
legt slys. Hvað sem segja má um umrædda inngöngu Islendinga í
Evrópusambandið er varasamt að beita hæpimii túlkun á Gamla sáttmála
og endalokum þjóðveldis sem röksemd gegn hugsanlegri inngöngu.
Kannski getur verið gagnlegt að bera saman Icesave-samninginn og Gamla
sáttmála en það verður þá að gera á réttum forsendum.
Hin hæpna túlkun á framgöngu Gissurar Þoivaldssonar, endalokmn
þjóðveldis og Gamla sáttmála, sem mótaðist á tímum sjálfstæðisbaráttunn-
ar, virðist enn ríkjandi og er orðin hlutí af sameiginlegum minningum
þjóðarinnar. Það er undarlegt að þetta skyldi gerast en hluti skýringarinnar
felst í því að stjórnmálamenn vísa margir óspart til þessarar túlkunar,
kannski af því að hún er einföld og sterk og þjónar vel þeim tilgangi að
reyna að fylkja þjóðinni saman gegn „hætmlegum útlendingum". Þess
vegna er þessi skýring orðin hluti af „menningararfi“ þjóðarinnar, því sem
menntuðum íslendingum ber að vita.19 Þá breytir engu þótt helsta heimild
18 Sjá t.d. Knut Kjeldstadli, Fortida er ikke hvad dev en gang var. En innfiring i histor-
iefaget, Osló: Universitetsforlaget, 1997, bls. 19-20.
19 Orðið „menningararfur" er ekki vel heppilegt fyrir það sem nefht er cultural her-
18