Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2009, Síða 51

KREPPUR OG KAPÍTALISMI
mörk. Sósíalisminn verður á sama hátt óumflýjanleg afleiðing af þeim
hreyfiöflum sem stjóma kapítalismanum; hann er vísindaleg, hlutlæg nið-
urstaða af samfélagslögmálum sem marxistar hafa komist að.
Marx fór ekki dult með þá skoðun sína að kapítahsminn markaði fram-
för frá fiTri þjóðfélagsháttum og skóp miklu meiri verðmæti en áður höfðu
þekkst. En hann taldi kapítalismann leiða til gríðarlegrar missláptingar
auðs og að bihð milli ríkra og fátækra færi vaxandi uns úr yrðu hatrömm
átök miili stétta. I Auðmagninu (Das Kapital) rekur Marx kreppur tál mót-
sagnar milh framleiðsluafla og félagslegra aðstæðna (framleiðslutengsla),
sem í raun þýddi að auðmagnið sjálft skapaði innri hömlur á vöxt hagkerf-
isins. Raunveruleg takmörk kapítahskrar framleiðslu er kapítahð sjálft,
sagði Marx.30 Þessa hugmynd hafa síðari tíma marxistar túlkað á ýmsa
lund og lesið úr ritum Marx a.m.k. þrjár skýringar á því af hverju kapítal-
isminn lendir í kreppu.31
Fyrst og frægust er kenningin um að gróðahlutfallið hafi tilhneigingu til
að lækka. Gróðahlutfalhð er hlutfalhð milh arðs (til dæmis einhvers fyr-
irtækis) og þess fjármagns sem notað er í framleiðsluna. Fjármagn sam-
kvæmt Marx skiptist annars vegar í fastafjármagn, svo sem verksmiðjur,
tæki og tól, land og hráefrh, og hins vegar í breytilegt fjármagn sem er
vinnuafhð. Efdr því sem kapítahsminn kemst til meiri þroska verður fasta-
fjármagn á hverja einingu vinnuafls sífellt meira. Marx gerir ráð fyrir því
að \irðisaukinn skapist eingöngu af vinnuaflinu og þar sem það eykst ekki
í hlutfalh við fastafjármagnið eykst arðurinn ekki til jafris við aukningu
fjármagnsins þegar fram líða stundir. Æ minni gróði kemur í hlut hverrar
einingar af þármagnih2 Minni gróði leiðir til samdráttar í efhahagsbfi og
upphefet þá endurskipulagning í ffamleiðslu jafnframt því sem launum er
þrýst niðtu* og varavinnuaflið endumýjað.
Onnur skýringin á kreppum er offramleiðsla sem verður til vegna þess
að framleiðslumáttur kapítalismans vex örar en kaupmáttur alþýðu. Sókn
30 Fyrsta bindi Das Kapitalkom út 1867, en samstarfsmaður Marx, Friedrich Engels,
gaf síðari bindin tvö út að honum látnum, 1885 og 1894. Sjá O’Connor, The
Meaning of Crisis, bls. 50-51.
31 Hér er stuðst við Brian Burkitt, Radical Politica! Economy. An Introduction to the
Altemative Ecomormics, Brighton: Wheatsheaf Books Ltd., 1984, bls. 71-83.
32 Karl Marx, Capital. A Critique ofPoliticalEconomy, ritstj. FrederickEngels, 3. bindi,
London: Lawrence & Wishart, 1974, 13. kafli. Nútímahagfræðingur myndi frekar
telja að fjármagnsfrekari framleiðsla leiði til aukinnar framleiðni og meiri gróða.
Sumir marxistar hafa þó skýrt lækkun gróðahlutfallsins á annan veg en með vísun
í ónóga eftirspum, t.d. að hana megi rekja til hækkunar launakostnaðar á þenslu-
tímum sem leiði aftur til minni gróða.
49