Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2009, Side 104

ÓLAFUR PÁLL JÓNSSON
3. Framfarir
Hugtakið ‘kreppa’ í hagfræðilegum skilningi er ekki gildishlaðið hugtak og
þess vegna ekki endilega eitthvað slæmt, rétt eins og hugtakið ‘hagsæld’,
sem skilgreint er út írá magni efnislegra gæða, er ekki gildishlaðið hugtak
og því ekki endilega eitthvað gott. Hagsæld í þessari merkingu er ekki
markmið í sjálffi sér, og hún er ekki góð af eigin rammleik. Að því marki
sem hagsæld er góð, þá er hún það vegna þess sem af henni hlýst. Samt er
jafnan gert ráð fyrir því að hagsæld sé góð - rétt eins og gert er ráð fyrir
því að kreppa sé vond - án þess að það sé skýrt neitt frekar. Hér er því farið
með gildisj7ZÆZ<fí hugtak sem gildis/z/zzdzd.
Samsláttur þess sem er gildissnautt og þess sem er gildishlaðið kann að
stafa af því að ekki er gerður greinarmunur á þtr sem er einungis gagnlegt
og öðru sem er gott óháð nokkurri gagnsemi. Aristóteles taldi að farsæld -
hamingja á heilli ævi - væri hin æðstu gæði, hún væri góð af eigin rammleik
og óháð því sem af henni kynni að hljótast.'1 Immanuel Kant taldi að það
eina sem væri skilyrðislaust gott væri góður vilji.5 6 7 Við þurfum ekki að gera
upp á milli Aristótelesar og Kants hér, en það er hins vegar algjörlega
nauðsynlegt að skilja hvers vegna bæði Aristóteles og Kant, og fjöldi heim-
spekinga eftir þeirra dag, hafa talið sig þurfa að finna hinu góða kjölfestu í
öðru en einberri aðstæðubundinni gagnsemi."
Til að átta sig á þessum hugtakaruglingi er ekki úr vegi að byrja á hug-
takinu framfarir því að kreppa er einhvers konar afturkippur í sjálfum
framförunum. Skoðum fyrst hvernig talað er um að koma megi þjóðinni út
úr kreppunni. Ymislegt er lagt til, svo sem enn eitt álverið eða aukin sókn
í þrautpínda fiskistofha. Allt miðar þetta að því að hjól atuinnulífsms taki að
snúastá ný. Einmitt í þessum orðum kristallast framfarahugmynd nútímans.
Hjólin, sem eru afurð vísinda, tækni og iðnaðar, snúast og mala lífsgæði
5 Aristóteles, Siðfi-æði Níkomakkosar, Svavar Hrafn Svavarsson þýddi, Reykjavík: Hið
íslenzka bókmenntafélag, 1995, sjá t.d. inngang Svavars Hrafns, bls. 104 o.áfr., og
bók I sem ber yfirskrifdna „Farsæld og mannleg heill“ í íslensku þýðingunni.
6 Immanuel Kant, Grundvollur að frunispeki siðlegrar breytni, Guðmundur Heiðar
Frímannsson þýddi, Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélag, 2003.
7 Islenskir heimspekingar hafa verið iðnir við að ræða um gildi og hlutverk þeirra í
siðfræði. Sjá t.d. Páll Skúlason, „Hvað er siðfræði?“, Pælingar, Reykjavík: Ergo,
1987; Þorsteinn Gylfason, „Gildi, boð og ástæður", Hugur: Tímarit um heimspeki,
7. ár, 1995, bls. 14-31, endurprentuð íRéttlætiogranglæti, Reykjavík: Heimskringla,
1998; Vilhjálmur Árnason, „Um gæði og siðgæði“, Broddflugur, Reykjavík:
Háskólaútgáfan 1997. Sjálfur hef ég lagt lítillega til þessarar umræðu í „Gildi og
skynsemi“, Uppeldi ogmmntun, 16(1), 2007, bls. 95-102.
102