Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Síða 58

Tímarit Máls og menningar
samfélagsþróunarinnar. Og því meiri sem samfélagsþátttaka þeirra er, því
meiri verður tendensinn í verkum þeirra. Tendensinn getur verið tvennskon-
ar: hugmyndafræðilegur tendens, sem er óaðgreinanlegur hluti af heimsskoð-
un sérhvers höfundar, og tendens sem sprettur uppúr andstæðukenndum
hræringum þess samfélagsveruleika sem raunsær höfundur reynir að endur-
spegla á listrænan hátt. í einu og sama verki geta því verið tveir gagnstæðir
tendensar. Svo er oft raunin í rismesta skáldskap krítískra raunsæishöfunda.
Tendensinn — yfirleitt — er þessvegna enganveginn hindrun í vegi raun-
særrar sköpunar, hann er henni þvertámóti samtvinnaður á margan hátt. Hug-
myndafræðilegur tendens eða heimsskoðunartendens getur vissulega íþyngt
skáldskap og jafnvel kæft hann, einkum ef hann er annar en tendens fram-
vindunnar og tangast á við hann. En heimsskoðunartendens mikilla bók-
mennta lýsir sér ekki í játningum höfundanna, útópískum lausnum þeirra
á öllum mannlegum vandamálum eða því að þeir taki að predika skoðanir
sínar beint eða í gegnum persónur sínar, heldur sprettur hann átakalaust
framúr atburðarásinni. Hann var líka til löngu áðuren krítískt raunsæi sá
dagsins ljós. Lukács vitnar í Engels sem neínir þessi nöfn sem skýr dæmi um
tendenshöfunda: Æskylos, Aristófanes, Dante, Cervantes og Schiller. (Af ís-
lenzkum tendenshöfundum sakar ekki að nefna Snorra Sturluson og Halldór
Laxness). í rauninni má segja að allar bókmenntir séu tendensbókmenntir,
því hversu mjög sem menn rembast við að fela sig og heimsskoðun sína, þá
tekst það aldrei — og getur aldrei tekizt — fullkomlega. En það er sannar-
lega hægt að draga úr heimsskoðunartendens á vissan hátt. Og á fyrsta hnign-
unarskeiði krítíska raunsæisins trúðu menn því statt og stöðugt og stundum
af talsverðu ofstæki, að bókmenntir af viti yrðu ekki skaptar nema með því
að skera persónu höfundarins niður við trog ásamt heimsskoðun hans og öll-
um tendensum.
Balzac er gott dæmi um mikilhæfan krítískan raunsæishöfund. Hann er
dæmigerður samfélagsþátttakandi, hafði raunsannan áhuga á því sem gerðist
í kringum hann og vasaðist í ýmsu auk ritstarfa sinna. Heimsskoðun hans var
íhaldssöm. Hann var konungssinni og legitímisti. Hann leit á kirkjuna sem
bezta hugmyndafræðilegan burðarás samfélagsins og kapítalismann sem eina
mögulega efnahagsgrundvöll þess. Heimsskoðun hans, og sá tendens sem í
henni felst, kemur oft berlega í ljós í verkum hans, án þess þó að hann geri
mikið af því að þröngva henni uppá lesandann. Það er samt ekki hún sem
setur ríkjandi blæ á sögur hans. Heimsskoðunartendens Balzacs er ofurliði
borinn af þeim tendens er býr í samfélagsveruleikanum sem er efniviður verka
248