Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Síða 62

Tímarit Máls og menningar
Lukács heldur því fram að yfirbreiðslutilhneigingar borgaralegrar hugmynda-
fræði hafi mótað natúralismann að mörgu leyti, enda eigi hann margt sam-
eiginlegt með þeim, t. d. þjónar „vísindamennska“ hans miklu fremur þeim
tilgangi að leyna kjarna málsins en grafast fyrir um hann og afhjúpa eðli
hans. Þetta merkir ekki að allir natúralískir rithöfundar þessa tíma hafi, með-
vitandi eða ómeðvitandi, verið yfirbreiðslupostular. Þvertámóti. Allir meiri-
háttar rithöfundar natúralismans voru í heinni eða óbeinni andstöðu við
borgaralegt þjóðfélag. En andstöðumöguleikar þeirra takmörkuðust verulega
af áhrifum borgaralegrar hugmyndafræði. Þeir áttu erfitt með að verjast
þeirri yfirborðsmennsku og raunveruleikafölsun sem umlék þá á allar hliðar.
Sviptir flestum möguleikum til samfélagsþátttöku urðu þeir óvirkir áhorf-
endur. Þeir tóku að líta á hlutverk sitt sem vísindalega athugun. Þeir lýstu
nákvæmlega því sem þeir sáu, oft af gremju og háðsku, en lýsingar þeirra
urðu aldrei nema hálfsannar, því þær féllu ekki inní neina heildarmynd af
samfélagsveruleikanum. Listræn andstaða þeirra gegn því borgaralega þjóð-
félagi sem þeir lifðu í var þolandaleg og máttlítil. En borgaraleg hugmynda-
fræði var ekki ein um að móta natúralismann. Útbreiðsla vöruformsins
og vaxandi hlutgerving lögðu sitt að mörkum. Það var erfiðara en áður að
koma auga á raunverulegt innihald mannlegra afstæðna, og þarafleiðandi
einnig erfiðara að lýsa því sem mannlegu sambandi en ekki sambandi milli
hluta. Nákvæmar umhverfishreytingar natúralismans stafa þessvegna líka af
því að dauðir hlutir skipuðu raunverulega hærri sess í hugum fólks en áður.
En þó Lukács líti svo á að natúralisminn hafi að mestu verið samfélagsleg
og söguleg nauðsyn, næstum óhjákvæmileg afleiðing af þróun kapítalismans,
þá sýknar hann ekki sérhvern höfund með því að segja að hann hafi aðeins
verið fórnarlamb þróunarinnar. Maðurinn er ekki aðeins afsprengi umhverf-
isins, heldur líka smiður þess. Rithöfundi ber ekki minni skylda en öðrum til
að takast á við umhverfi sitt og breyta því og þarmeð sjálfum sér.
En upplausn raunsæisins lýsir sér ekki aðeins í natúralismanum og tákn-
sæinu (symbolismanum), sem Lukács telur að spretti að nokkru uppúr því
fyrra. Sá straumur sem átti eftir að verða ennþá sterkari og fæða af sér
miklu áhrifameiri listaverk en natúralisminn hefur nokkurntíma verið fær
um, var skáldskapur huglægninnar og innsæisins. Hann á að nokkru leyti
uppruna sinn í rómantíkinni, setur á blómaskeiði natúralismans mest mark
á ljóðlistina og eignast sinn fyrsta stórfulltrúa í Rimbaud. Hér er ekki um að
ræða neina einkynja bókmenntastefnu, heldur mjög víðtæka þróun sem
verður með ýmsu móti í ýmsum löndum. Höfuðeinkenni innsæisbókmennta er
252