Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Qupperneq 72

Tímarit Máls og menningar
hafi tekizt það að neinu ráði. Hætt er við að sá sem les Thomas Mann spjald-
anna á milli verði ekki margs vísari um firringuna og sitt eigið ástand. En
hann þarf ekki að lesa nema eina blaðsíðu eftir Kafka til að fá sterka hug-
mynd um fyrirbærið, og það sem meira er: möguleika til skírslu, möguleika
til að lifa sitt eigið ástand og sjá það í skýrara ljósi á eftir, möguleika til
að „lifa eitthvað nýtt sem víkkar og dýpkar mynd hans af honum sjálfum
og þeim heimi sem hann — í víðustu merkingu orðsins — hrærist í“. Þó
Kafka sé að mínu viti bókmenntasöguleg undantekning og lítið á listrænum
aðferðum hans að byggja, þá stend ég samt í meiri þekkingar- og skilnings-
skuld við hann en marga þá höfunda sem Lukács mundi segja að væru raun-
særri. Það eru vitaskuld ýkjur, en þær eru ekki fráleitar, að það sem vanti
hjá Marx sé að finna hjá Kafka, og það sem vanti hjá Kafka sé að finna
hjá Marx. Þegar til sálrænna og tilfinningalegra afleiðinga kapítalismans kem-
ur eru óneitanlega ýmsir mikilhæfir módernistar raunsærri en allir raunsæis-
höfundar til samans. Það þarf ekki að benda til að þeir séu hæfileika- og
skilningsmeiri, heldur að aðferð þeirra síðarnefndu sé takmörkuð og ófull-
nægjandi. Lukács ber hér að nokkru höfðinu í steininn með því að halda
því fram að angistina, einmanakenndina og viðbjóðinn sé hægt að endur-
spegla jafnvel — ef ekki betur — með því að halda sig við aðferð þeirra
gömlu góðu. Meðan þess finnast engin dæmi verður þessi fullyrðing ekki
tekin sérlega hátíðlega. Og það er athyglisvert að Lukács skuli aldrei nefna
skírsluna á nafn þegar þessi mál ber á góma, þó hann geri sér annars dælt
við hana í estetík sinni. Með þessu er ekki sagt að öll gagnrýni Lukácsar
á módernismann sé útí hött. En hún er ekki alltaf sérstaklega frjó.
Þó Lukács sé díalektískari en flestir aðrir hættir honum samt einstaka
sinnum til að falla í áreynsludíalektík, að finna ósættanlegar andstæður þar
sem ekki er um slíkar að ræða. Þetta kemur ekki sízt fram þegar hann
stillir raunsæinu upp gegn módernismanum: „Kafka eða Thomas Mann?
Listrænt áhugaverð úrkynjun eða lífssannar krítískar raunsæisbókmenntir?“
Þetta er díalektík sem þjónar ekki öðrum tilgangi en öfugum, semsé þeim
að koma í veg fyrir réttan skilning á kjarna málsins. Módernisminn er vissu-
lega uppgjöf, flótti o. s. frv., en hann hefur oft að geyma vissa þætti af raun-
sæi sem sjálft „raunsæið“ hefur ekki, og hann á til margbreytilega stíltækni
sem getur komið raunsæjum, krítískum og sósíalískum höfundum að gagni.
Og þó hann sé að meira eða minna leyti afleiðing af úrkynjun borgarastétt-
arinnar, þá hefur hann samt vissulega talsvert gildi á meðan hann speglar
þessa úrkynjun betur en mestur hluti raunsærra hókmennta.
262