Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Page 4

Vésteinn Lúðvíksson
Ádrep
ur
Kjarnorkumenning
í tæp 40 ár, eða frá því kjarnorkusprengjunum var varpað á Hiroshima og
Nagasaki í ágúst 1945, hefur mannkynið búið við hættu sem á sér enga
hliðstæðu í sögu þess. Um árþúsundir var tegundin homo sapiens, þrátt fyrir
óblíða náttúru, hungur, drepsóttir, stríð og aðrar hörmungar, aldrei að því
komin að deyja út. Hún sótti þvertámóti í sig veðrið af slíkum þrótti, að síðustu
aldirnar hefur það verið í senn forsenda og niðurstaða margra hinna skörpustu
hugsuða að mannkynið hefði verið, væri og yrði á framfarabraut. En árið 1950
komst Albert Einstein svo að orði og vissi hvað hann söng, að geislaeitrun
andrúmsloftsins og þarmeð tortíming alls lífs á jörðinni væri þegar orðinn
tæknilegur möguleiki. Og árið 1983 hafa „framfarirnar" náð því stigi, að
tortíming alls lífs á jörðinni er ekki aðeins tæknilegur heldur líka pólitískur
möguleiki. Ef til styrjaldarátaka kemur og stórveldin senda hvort öðru og
bandamönnunum allt það sprengjumagn sem þau ráða yfir, má telja víst að
enginn verði lengi til frásagnar um miklar framfarir. Annaðhvort þurrkast út allt
mannlíf, eða leifar þess verða í ætt við villimennsku fremur en siðmenningu.
Þessi hætta er geigvænlegri en svo að fólk treysti sér almennt til að horfast í
augu við hana. Flestir reyna að telja sér trú um að til kjarnorkustríðs geti ekki
komið, til dæmis með því að setja traust sitt á núverandi ógnarjafnvægi eða
skynsemi æðstu manna (sem annars er oft dregin í efa í öðru samhengi), eða þá
með því að ímynda sér að kjarnorkustríð þyrfti ekki að verða algert og stefna
öllu mannkyni í dauðann, það gæti látið sér nægja að verða það sem kallað er
„takmarkað kjarnorkustríð"; þessu fylgir jafnan von um að sprengjurnar féllu
annarsstaðar en í túninu heima. En jafnvel í vitund þeirra, sem af mestri
útsjónarsemi hafa stungið höfðinu í sand hugsanaleysis og vanþekkingar, er að
finna ótta við stríð og gereyðingu. Enginn getur fullkomlega útilokað tæknileg
mistök eða geðbilun þeirra sem sitja við stjórnborðin; og líkurnar á einhverju
slíku fara vitaskuld vaxandi eftir því sem drápstækjunum fjölgar.
Ein af frumforsendum alls þess sem við köllum menningu er tilfinning eða
vissa manna fyrir „einingu tímans", það er fortíðar, nútíðar og framtíðar. Við
tökum við arfi forveranna, ávöxtum hann og skilum honum til komandi
kynslóða. I vestrænni menningu er þetta ekki aðeins eitt af því sem gefur lífinu
122