Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 34

Tímarit Máls og menningar
Með þessu er ekki sagt að bækur eigi að hefja á stall sem véfréttir úr goð-
heimum. En spurningin andspænis ofannefndri hugmyndarýni hlýtur að
vera: Að hvaða leyti hafa bókmenntir sérstöðu umfram aðra texta í ljósi
þessarar aðferðar? I hverju er bókmenntagildi tiltekinna verka fólgið? Lúrir
ekki á bak við þetta viðhorf gömul raunsæiskrafa, bókmenntirnar eiga að
vera vísindalegar endurspeglanir á raunveruleikanum einsog í árdaga natúr-
alismans?
Því fer fjarri að öll hugmyndarýni sé á þessu frumstæða stigi. Margir
marxistar hafa sótt í smiðju strúktúralismans, kannað hugmyndaheim
skáldverka með aðferðum hans. Reynt er að finna lykilhugmyndir verks og
vensl þeirra innbyrðis könnuð, skoðað hvernig þau vensl breytast í rás frá-
sagnarinnar. Sú aðferð hefur skilað mörgum merkum rannsóknum á goð-
sögum, ævintýrum, hetjukviðum, raunsæislegum frásögnum ýmisskonar og
afþreyingarbókmenntum. En það er einsog hún dugi skammt andspænis
módernískum verkum, sem virðast koma margri hugmyndarýni í bobba.
Hvers vegna? Hluta svarsins má finna hjá marxíska bókmenntafræðingnum
Leo Löwenthal, sem spurður var að því í nýlegri viðtalsbók hvers vegna
hann hefði aldrei beitt félagslegri rannsóknaraðferð sinni á módernísk verk.
Hann sagði: „Við skulum taka Kafka sem dæmi: Sagt er: Þetta og þetta í
verki hans speglar firringu nútímans, hvernig maðurinn er flæktur inn í
skrifræðisóskapnað háþróaðra samfélaga, þennan stýrða heim; sagt er:
Absúrdleikhúsið er gagnrýnið svar við hruni raunverulegra samskipta í
nútímanum; sagt er: Thomas Mann tjáir upplausn borgarastéttarinnar — og
hvað með það? Hvað segir þetta okkur? I fyrsta lagi hefði ég þarmeð ekkert
sagt um listrænt gildi þessara verka og þegar allt kemur til alls hefði ég — í
ljósi þess á hvaða stigi félagsheimspekileg umræða er — bara verið að þylja
klisjur."5
II
Annar ljóður á margri hugmyndarýni er einfaldlega sú lélega efnishyggja,
sem meira að segja Engels skammaði ýmsa lærisveina sína fyrir. Vissulega
hafði það verið ein af forsendum kenninga hans og Marx að vitund manna
væri skilorðsbundin af félagslegri veru þeirra, og sums staðar tala þeir um
hvernig yfirbygging samfélagsins sé háð efnahagslegri undirstöðu þess (og
er gildi þess líkans takmarkað). En ekki er þarmeð sagt að allar mögulegar
hugmyndir ,endurspegli’ tiltekin fyrirbæri í skipulagi framleiðslunnar —
yfirleitt eru þessir þekkingarfræðilegu speglar best geymdir í sínum sal í
Tívolí. Þá vill líka gleymast að mannlegt samfélag er samsett úr mun fleiri
þáttum en efnahagsgrundvellinum. Og að þessir þættir, svo sem fjölskylda,
ríkisvald, ýmsar stofnanir af misjöfnum uppruna, verkalýðshreyfingin, hafa
152