Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Síða 42

Tímarit Máls og menningar
legu lögmál lífsins, hið „eðlislæga“ tilgangsleysi þess, speglist í gjör-
samlega tilgangslausum raunveruleika. Eg Hygg að finna megi grunnþátt
í formgerð margra verka Kafka með því að kanna hvað gerist þegar
persónur hans fara að hugsa „heimspekilega“ um lífið, verða sér með-
vitaðar um lífsaðstæður sínar í stað þess einfaldlega að „lifa líf-
inu“.
Einna augljósast verður þetta í smásögunni „Brúin“. Lostin furðu og
sársauka fyllist brúin ómótstæðilegri þrá til að sjá þann sem treður á
henni: Hún rífur sig úr sínu vanalega hlutverki til að snúa sér við en það
verður tortíming hennar. Ymsir hafa orðið til að túlka Réttarhöldin á
svipaðan hátt: Morgun einn vaknar Jósef K. og sér að líf hans til þessa
hefur verið innantómt og einskisvert, algjörlega takmarkað við metnað-
arfullt yfirmannsstarf í banka og sókn eftir enn frekari frama; hann hefur
látið hjá líða að reyna að öðlast minnstu lífsfyllingu innra með sér. I stað
þess að lifa í sofandi samlyndi við ytri aðstæður sínar vaknar K. nú til
vitundar um þessar aðstæður og réttarhöld hefjast. En í veröld nútímans
er varasamt að stíga út úr vélgengu hversdagslífinu. Um leið og vitundin
er sloppin úr rás sinni skynjar hún heim hlutanna, umhverfi sitt, á
gjörólíkan hátt; Jósef K. missir tökin á raunveruleikanum. Hér sjáum
við ákveðið samræmi milli stöðu K. og lesanda Kafka. Vandi K. er sama
eðlis og lesandans; hann reynir í ofboði að túlka hinn nýja veruleika
sinn. En táknlykilinn vantar; einhlít merking finnst ekki. Nú má jafn-
framt skilja betur formgerð og frásagnarmáta Kafka. Innan sögunnar er
engin sú skynjun eða vitund sem raðað gæti hlutum eða atburðum eftir
mikilvægi þeirra. Oll tákn sögunnar, stór og smá, eru þrungin sama
mikilvæginu sem hvorki K. né lesandinn fá skilið til fulls, frekar en K.
veit fyrir hvað hann hefur verið handtekinn og ákærður. En sektarkennd
hans er samt mikil og „í fáfræði um framkomna ákæru og hugsanlega
útþenslu hennar yrði að rifja upp allt lífið og sýna og sannprófa smæstu
athafnir þess og atvik frá öllum hliðum.“ Ef til vill birtast hér áhrif
Nietzsche á Kafka; allt líf Jósefs K. verður að stórri spurningu; „Allt
heyrir dómstólnum til“, segir málarinn Titorelli við hann. Enda fer svo
að smám saman gefur K. sig allan í réttarhöldin. Tau hófust með því að
honum var neitað um morgunverð og raunin verður sú að hann leiðist út
í hálfgildings meinlætalifnað; allur tími hans og allar hugsanir fara í
málaferlin; hann fer til dómstólsins af fúsum vilja og lætur niðurlægja
sig. Honum bregður við er hann kynnist Block kaupmanni sem kominn
er lengra á leið í málaferlunum og hreinlega orðinn „hundur
272