Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Side 45

Ég var í miklum vanda staddur
tveggja grundvallarlífshátta. Annars vegar er hið ómeðvitaða,
ógagnrýna, sjálfvirka líf sem er samrunnið hlutveruleikanum án þess að
afhjúpa hann á neinn hátt. Væntanlega er þetta hinn dæmigerði lífsháttur
í borgaralegu samfélagi. Hins vegar hið meðvitaða líf einstaklingsins sem
rífur sig upp úr sjálfgefnu lífsfari og reynir að skilja lögmál raunveru
sinnar. Að sjálfsögðu hafa margir orðið til að benda með einu eða öðru
móti á þessa tvískiptingu. Walter H. Sokel gerir þetta að meginatriði í
kunnri bók sinni um Kafka.18 Hann sér ákveðinn klofning sjálfsins
(„Ichspaltung") eiga sér stað í persónunum, þ. e. á milli ytra borðs
sjálfsins (,,Fassaden-Ich“) og hins hreina sjálfs („reines Ich“). Þó svo ég
telji Sokel fara hér hættulega nálægt sálfræðilegum geðklofakenningum
um verk Kafka, er þessi greining hans gagnleg. Ætla má að Gregor
Samsa, Jósef K. og sveitalæknirinn hafi, áður en hin afdrifaríka breyting
verður á lífi þeirra, lifað á ytra borðinu (eins og apinn námfúsi lærir að
gera); þetta voru fyrst og fremst athafnamenn. En eftir breytinguna hefst
sjálfsleit þeirra, þeir einangrast frá veröldinni er þeir leitast við að finna
sitt „hreina sjálf“.
Því fer fjarri að Kafka sýni einhlíta afstöðu með hinum meðvitaða
lífshætti. Barátta vitundarinnar gegn veruleikanum virðist stundum
næsta vonlaus og árangur fyrrnefndra persóna hans birtir okkur ekki
jákvæða mynd við fyrstu sýn. Ekki er aðeins að þeir missi tökin á
raunveruleikanum heldur er sem hefðbundin lögmál rúms og tíma gildi
ekki lengur í örvæntingarfullri baráttu þeirra; vitund þeirra skapar sér
sjálfstæðan veruleika og þar á hrollvekja þeirra sér stað. Ein af smá-
sögum Kafka heitir „Næsta þorp“ og hljóðar svo:
Afi minn var vanur að segja: „Lífið er furðulega stutt. Nú skrepp-
ur það svo saman í minningu minni að ég skil til dæmis varla
hvernig ungur maður getur ákveðið að riða til næsta þorps án þess
að óttast — alveg án þess að reikna með nokkrum óhöppum — að
skeið venjulegs, gæfusams lífs kunni að reynast allt of stutt fyrir
slíka ferð.“
Enda er í flestum sögum Kafka lítil tilfinning fyrir hefðbundinni rás
tímans. Niðurstaðan verður veröld þar sem draumkennd lögmál ráða
ferðinni og samræmist það því sem áður var sagt um söguvitund sem
veitir öllu sama mikilvægið, skilur ekki á milli stórvægilegra atriða og
smámuna frekar en gerist í draumum. Kafka var þó ætíð mjög í mun að
275