Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Page 47

Ég var í miklum vanda staddur
„Æ“, sagði músin, „veröldin þrengist með hverjum deginum. í
fyrstu var hún svo víð að ég varð hrædd, ég hljóp áfram og gladdist
við að sjá loks í fjarska múra á hægri og vinstri hönd, en þessir
löngu múrar stefna svo hratt hvor að öðrum að ég er þegar komin
í síðasta herbergið og þarna í horninu er gildran sem ég hleyp í.“ —
„Þú verður bara að breyta um stefnu,“ sagði kötturinn og át hana.
Lífsreynslan að lesa Kafka
I greiningunni hér að framan felst í raun ekkert mat á verkum Kafka,
engin ljós ástæða þess að verið sé að fjalla um hann í vinstrisinnuðu
tímariti á Islandi. Því vart dugar heimsfrægðin ein og sér til þess.
Fagurfræðilegar ástæður gæti ég margar nefnt út af fyrir sig. Kafka er
einatt hrósað fyrir formfestu, yfirvegaðan stíl og meitlað mál. Allt er
þetta mikilvægt. En hvorttveggja er að lesendur fá meistarann hér í
þýðingu sem aldrei segir alla söguna, og nú sækir á mig óþolinmæðin,
þessi höfuðsynd: mig langar til að ræða nánar þá mynd af lífi nútíma-
mannsins sem birtist í verkum Kafka.
I leikhúsi sínu vildi Bertolt Brecht ætíð fá áhorfendur til að setja
viðfangsefnið í sögulegt samhengi; með því áttu þeir að sjá að sagan
mótast af mönnunum en er ekki stirðnað eða sjálfvirkt fyrirbæri. Verk
hans áttu að sýna að það þyrfti og væri hægt að breyta heiminum. — Það
kann að virðast að þessu sé gerólíkt farið hjá Kafka. Verk hans sýnast
eiga sér stað í innilokaðri veröld og rúm og tími verða illa heimfærð á
okkar aðstæður. Jafnframt virðast umfjöllunarefni og niðurstaða Kafka
ætíð vera það „að komast ekki“, að standa í stað. Gregor Samsa og
hungurlistamaðurinn veslast upp í „fangelsum“ sínum, sveitalæknirinn
flakkar endalaust um, „ofurseldur frosti þessara ógæfusömu tíma“, Jósef
K. kemst aldrei að því hver sök hans er, samnefnd persóna í skáld-
sögunni Höllinni kemst aldrei inn í þá dularfullu byggingu, fjölleika-
hússtjórinn sveiflar áfram svipu sinni ótruflaður af áhorfandanum í „A
efstu svölunum“. — Hvers konar lífssýn býr í verkum Kafka, hvaða
þjóðfélagsmynd birtist í þeim?
Þess ber fyrst að gæta að sú mannlífsgreining sem felst í skáldverki fær
ekki á sig lokamynd fyrr en lesandi hefur tekið við henni og verka allar
félagslegar aðstæður lesandans á hann við þann atburð. Kapítalísk
samfélagsgerð hefur einstaka hæfileika til að laga þjóðfélagsgagnrýna
rithöfunda að neyslukerfi sínu og eyða óþægindum sem af þeim stafa.
277