Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Page 87

Um þjódareinkenni í myndlist
ráðleysi hans er engin uppreisn heldur bæn um kjölfestu. Sem hann
finnur þá helst í eyðileggingu þeirri sem á enga framtíð í byggingunni.
Sumir málarar brjóta þannig stöðugt upp tíma málverksins með
doppum eða klessum, aðrir láta næstum óblandaðan lit mæla tímann. A
tímum samræmis, eins og á hinni klassisku tíð málverksins, renna litirnir
hver inn í annan og spegla blæbrigðin sem ríkja í sál mannkyns sem er
ekki algerlega á valdi frumhvatanna heldur þátttakandi í eilífðinni, enda
býr maðurinn yfir þeim eiginleika að hann getur dáið með eðlilegum
hætti, þótt flestum sé reyndar núorðið meinaður sá dauði.
Leitin að samruna litanna hefur ekki verið einkennandi fyrir tíma
okkar fremur en við höfum leitað að samruna stétta og hinna ýmsu afla
þjóðfélagsins. Litunum og formunum hefur verið sveiflað til, í samræmi
við sveiflur og hræringar í huga þjóðanna. En ekki hafa verið eintómar
sveiflur heldur líka kám, blæbrigðalausum litum hefur verið stillt upp
hlið við hlið í röðum forma sem tekin hafa verið úr flatarmálsfræðinni.
Eftir það reis upp ekki fyrir löngu hið sérstaka fyrirbrigði nútímans:
einliturinn. Málverkið er í einum lit og augu þeirra sem umgangast
málaralist sætta sig við einhæfnina. Listin er þá ekki leit að fegurð, hún
er ekki einu sinni leit að listrænu handbragði. En hún er spegill
þjóðfélagsins.
Um leið og einlita málverkið kom fram komu hugsuðir með þá
skoðun að aukin vísindi og tækni hafi gert manninn að einvíddarmanni.
Hinn einhliða maður rís upp í veldi sínu samtímis einlita málverkinu.
Allt helst þannig í hendur, listamaðurinn skynjar heiminn en hugsuður-
inn skilgreinir hann. Vegna þess arna er árangur og reisn í listum
óhugsandi án djarfrar gagnrýni eða heimspekilegrar hugsunar. Þetta
stafar af því að listamaðurinn hirðir oft ekki um, eða er kannski ófær um
að skilgreina það sem hann skynjar. Svo er algengt að listamenn haldi að
þeir verði minni listamenn ef þeir bera annað en óljóst skynbragð á verk
sín. Því síður geta þeir staðið í vitsmunalegri fjarlægð frá þeim og fjallað
um þau eins og verk eftir annan mann. Raunar er listaverkið ævinlega
eftir „annan“ mann: manns innri mann. Enginn listamaður er ævinlega
listamaður, heldur aðeins í verkum sínum.
Hinn eini sanni litur er síst íáránlegri en einn sannur guð eða
einræðisherra eða maður sem er til á einu afmörkuðu sviði: í sínu fagi,
eins og kallað er. Hið einlita er hið trúræna. Ahorfandinn syndir inn í
forsjá litarins. Hann getur gefið sig litnum á vald, óskiptur og ótruflaður
af blæbrigðum, á sama hátt og hann gengur guði á vald eða foringjanum
317