Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Síða 93

Tákneðlisfrxdi og bókmenntir
leg í samanburði við andstæðu sína, t. d. er aðeins hægt að hugsa sér ’karl’
sem andstæðu við ’kona’, ’ungur’ sem andstæðu við ’gamall’, ’svara’ sem
andstæðu við ’spyrja’.
3) Samband táknmyndar og táknmiðs er sprottið af tilviljun, það er
ekkert ’eðlilegt’ samband milli táknmyndar og táknmiðs hennar. Það er
tilviljun hvaða tilvísun táknmyndin hefur til fyrirbæris í umheiminum. Til
dæmis er það tilviljun að orðið ’kind’ merkir ákveðna dýrategund á
íslensku, sem hún gerir ekki á dönsku, ensku eða þýsku.
Með tákni ber ekki aðeins að skilja tákn tungumálsins, heldur allt sem
hægt er að leggja merkingu í. ’Volvo’ er hægt að lesa sem tákn um ákveðna
þjóðfélagsstöðu, ’banka’ er hægt að lesa sem tákn um ákveðið fyrirkomulag
peningamála í samfélaginu, ’Gísla einbúa’ sem tákn um ákveðna
lifnaðarhætti og annað samband við tímann og náttúruna en nú tíðkast;
’Sísýfos’ er hægt að lesa sem tákn um endurtekningu í lífi manna (sbr.
’kleppsvinna’). Haldið áfram sjálf.
Hér á eftir verður gerð grein fyrir hvernig hægt er að nota tákneðlisfræði í
textagreiningu, fyrst út frá formgerðarstefnunni, en síðan með því að víkka
svið hennar.
Þema
Kjarninn í þematískri textagreiningu er ályktun Saussures að í tungumálinu
sé það greinarmunurinn einn sem ’skiptir máli’: Þemum texta er hægt að
skipta í andstæðutvenndir sem eru jafngildar. Sem dæmi er hægt að taka
bókina Persónur og leikendur eftir Pétur Gunnarsson, þar sem finna má
eftirfarandi andstæður:
(+) Halldór Laxness orðhög amma liðugur penni
(+) Andri orðvana amma stirður penni
innblástur mótuð skapgerð frjáls að þjóðerni
+ innblástur ómótuð skapgerð bundinn af þjóðerni
heimurinn raunveruleiki vinna
Reykjavík ímyndun leikur
Þessa uppsetningu er hægt að lesa þannig: Halldór Laxness átti rétta
ömmu, frá henni tók hann í arf auðugt tungutak margra kynslóða, hann
323