Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 70

Tímarit Máls og menningar
Eldri bókmenntir
Þó að ég viti að hægt sé að finna eitthvað athyglisvert hjá flestum rithöf-
undum, eru að sjálfsögðu einstök verk, sem skara fram úr hinum, sérstak-
lega þegar fram í sækir og það hefur skapast smá fjarlægð frá samtímanum.
Mig langar til að fjalla smávegis um nokkur slík verk, og vil byrja á að vitna
í tékkneska rithöfundinn Kundera, sem hefur skrifað bók um list skáldsög-
unnar L’art du roman, og fjallar um þær kröfur sem góð skáldsaga þarf að
uppfylla: skáldsaga á aðeins rétt á sér, segir hann, þegar hún leiðir eitthvað
í ljós, sem einungis skáldsaga getur leitt í Ijós. Skáldsaga sem uppgötvar
ekki áður óþekkta þætti tilverunnar er siðlaus, og þekking er þannig eitt
grundvallarskilyrði hennar.
Ef við yfirfærum þessar kröfur Kundera á danskar bókmenntir, þá er
ljóst að það eru til margar „siðlausar“ skáldsögur. En það eru einnig til
verk, sem uppfylla mætavel kröfurnar um að uppgötva nýja þætti tilver-
unnar. Ef við tökum tímabilið frá 1930 fram til okkar daga gæti ég bent á 4
slíkar skáldsögur: Hœrvxrk eftir Tom Kristensen frá 1930, Logneren eftir
Martin A. Hansen frá 1950, Den kroniske uskyld eftir Klaus Rifbjerg frá
1958 og Tugt og utugt i mellemtiden eftir Svend Áge Madsen frá 1976. Ég
þori að fullyrða að þessar skáldsögur standast kröfur Kundera, og þær eru
þegar orðnar sígildar í Danmörku, e.t.v. að undanskilinni skáldsögu Svend
Áge Madsen, en hann er ekki orðinn nógu þekktur, þó að hann eigi að
mínu mati eftir að verða það.
Þessar skáldsögur segja eitthvað, sem einungis þær geta sagt, þær rúma
þekkingu sem er sígild. Ég ætla ekki að fara að túlka þessi verk hér, en það
mætti kannski í stuttu máli lýsa inntaki þeirra á eftirfarandi hátt: Hærvark
fjallar um mann, sem ákveður að líta í eigin barm og spyrja sjálfan sig hver
maðurinn sé, þegar öllu er á botninn hvolft. Hann hættir að vinna og hugsa
um fjölskyldu sína og fer að skoða eigin sál, en þar uppgötvar hann að lok-
um, þegar hann getur ekki sokkið dýpra, ekki annað en tómið og lítinn
hlæjandi djöful, sem er nauðalíkur manninum sjálfum og reynist vera speg-
ilmynd hans. Logneren fjallar um manninn, sem notar eitthvað sem er fjar-
verandi, það getur verið fortíðin eða einhver ósigur sem hann hefur orðið
fyrir, til þess að afsaka aðgerðarleysi sitt eða svik. Þetta þema hefur með
ýmsum tilbrigðum verið endurtekið í verkum Peter Seebergs. I Den kroni-
ske uskyld uppgötva tveir ungir strákar að maður verði sjálfur að ábyrgjast
þroska sinn, og að draumar um fullkomleika verða auðveldlega eins konar
fangelsi. Loks er skáldsaga Svend Áge Madsen, sem má e.t.v. lýsa með heiti
tveggja kafla í bókinni: „Verden er en komedie for den der tænker, . . . en
tragedie for den der foler“ - heimurinn er gamanleikur fyrir þann sem
460