Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 128

Tímarit Máls og menningar
varnaðar og latt þá til svipaðrar atlögu
gegn viðtekinni speki. Samt var það
fyrst og fremst kirkjan sem tapaði á
þessu stappi og sigur vísindanna hefði
tæpast orðið neitt meiri að lokum þótt
Galíleó hefði aldrei verið sóttur til saka.
Það er því ekki neitt augljóst að þessi
deila verðskuldi að fá svo mikið rúm í
riti sem fjallar um sögu stjörnufræðinn-
ar en ekki kirkjusögu.
Lokakafli ritsins, sá ellefti, er eins
konar eftirmáli. Þar dregur Þorsteinn
saman helstu atriðin, ályktar af sögunni
og segir frá ýmsu því helsta sem gerst
hefur eftir daga Newtons. Þá fjallar
hann nokkuð um heimspekileg viðhorf
til vísindanna og lýkur þeirri umfjöllun
á því að segja frá tveim af áhrifamestu
kenningum þessarar aldar um þróun
vísinda. Þetta eru kenningar þeirra
Poppers og Kuhn. Lætur Þorsteinn í
ljós efasemdir um hvora tveggju. Sýnist
mér þó af sögunni að hann sé undir
töluverðum áhrifum frá Kuhn, en víðar
verður vart andstöðu gegn kenningum
Poppers (sjá til dæmis I: 211).
4. Sagan og nútíminn
Þegar saga vísindanna er sögð þá er oft-
ást lögð megináhersla á þær hugmyndir
sem vísa fram til þess sem nú er viðtek-
ið, sagnfræðingar þræða þá beinustu
leiðina sem liggur gegn um völundarhús
fortíðarinnar inn í hugarheim þeirra
sjálfra. Hér er Heimsmynd á hverfanda
hveli engin undantekning. Sagan er
sögð eins og hún sé einhvers konar inn-
gangur að nútíðinni. Sem dæmi má taka
að í kaflanum um miðaldir er hlutur
þeirra sem voru „á undan sinni samtíð"
gerður lang mestur og þar sem segir frá
Kepler er lögð mest áhersla á þau þrjú
lögmál sem við hann eru kennd og vís-
indamenn nútímans telja sannleikanum
samkvæm. Lítið er hins vegar sagt frá
ýmsum öðrum hugmyndum sem Kepl-
er sjálfur virðist hafa talið jafnmikilvæg-
ar eða mikilvægari, eins og til dæmis
hinni nákvæmu útfærslu hans á kenn-
ingunni um söng himintungla.
Þessi meðferð sögunnar kemur vel
heim við hugmynd Þorsteins um tilgang
söguiðkana. En hann telur söguna eiga
að „varpa ljósi á stöðu okkar í tilver-
unni“ og svara spurningunni „Hvernig
erum við hingað komin?“ (I: 51). Ligg-
ur ekki beinast við að svara þessari
spurningu með því að rekja slóð nútím-
ans gegnum fortíðina? Sjálfur veit ég
enga betri aðferð og hef engin svör á
reiðum höndum um það hvernig vís-
indasagan verði best sögð. Mér finnst
þó að sagnfræðingar eigi að láta fortíð-
ina njóta sannmælis og hef svolitlar efa-
semdir um að þeir geti gert það ef þeir
skoða fortíðina aðeins sem inngang að
nútíðinni. I þessu sambandi langar mig
að spyrja nokkurra spurninga i von um
að einhverjir lesendur þessara lína geti
svarað þeim betur en ég. Læt ég þessar
spumingar verða mín lokaorð.
Er ekki hætt við að mönnum dyljist
hvað leiðin til nútímans er krókótt og
hve víða var hægt að taka aðra stefnu sé
öll áhersla lögð á það sem vísar fram til
okkar tíma?
Er fyrri tíðar mönnum gert rétt til
með því að leggja meiri áherslu á þau
verk þeirra sem við teljum mikilvæg en
þau sem þeir sjálfir töldu mikilvæg?
Hlýtur saga sem lýsir fortíðinni sem
inngangi að nútímanum ekki að skoða
okkar öld sem lokamark þróunarinnar
og treysta þannig í sessi þá fordóma
sem nú eru ríkjandi?
Atli Harðarson
518