Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 52

Tímarit Máls og menningar
Þrotabú og plúralismi
Þau afbrigði póstmódernisma sem kenna má ýmist við afturhvarf eða nýja
söguhyggju byggja greinilega fremur á endurnýjun en nýsköpun. Einhver kann
að spyrja hvort ekki séu stundaðar neinar róttækar tilraunir í nafni póstmód-
ernisma. Hverfum aftur til hins órólega sjöunda áratugar. Árið 1967 birti John
Barth, sá sem áður var vitnað til, ritgerð sem bar titilinn „Þrotabókmenntir".
Hann telur raunar ekki að bókmenntirnar sjálfar séu komnar í þrot, heldur að
búið sé að nota ýmsar hefðir upp til agna, að því er virðist meðal annars hefð-
ina að afneita öllum hefðum.34 Engin ástæða sé til að örvænta því að í þessu
þrotabúi geti nú farið fram írónísk endurvinnsla á hverskonar hefðum. Sjálfur
hafði Barth skrifað skáldsögur eins og The Sot-Weed Factor, þar sem hann
skopstælir aðferðir 18. aldar höfunda.
Um svipað leyti kemur einmitt fram það sjónarmið að módernisminn fyrr á
öldinni hefði hreinlega nýtt upp til agna alla möguleika til róttækrar nýsköpun-
ar, einkum leiðir þær sem listin hefur til að „sjokkera" eða koma fólki í opna
skjöldu.38 Og síðan hafa menn komist að þeirri niðurstöðu að engu skipti hvað
bent sé á sem einkenni póstmódernisma í listaverkum, allt hafi það verið prófað
af módernistunum á fyrstu áratugum aldarinnar.36 Módernisminn hefur kann-
ski sprengt sjóndeildarhring alls hefðavalds. Einsog ég vék að fyrr hlaut hið
óvægilega uppgjör módernistanna við fortíðina að leiða til uppgjörs við þeirra
eigin tilraunir og aðferðir. Þegar ljóst verður hversu erfitt er að halda áfram á
braut nýsköpunar, getur módernisminn ekki átt von á að hann verði rétthærri
„hefð“ en hver önnur - hefðir öðlast ekki lengur sjálfgefna sögulega réttlæt-
ingu. Eftir sitjum við með forðabúr hefða sem allar virðast koma til greina sem
uppspretta sköpunar og merkingar. Sé litið frá öðru sjónarhorni má segja að
við sitjum á rústum og höfum frjálsar hendur við að endurbyggja úr þeim.
Einhverjir lesendur eru kannski ósáttir við að ég skuli vera búinn að setja
fram fleiri en eina hugmynd um hvað póstmódernismi sé. En einsog ég skil of-
angreindar aðstæður, þá er ekki til neinn póstmódernismi í sama skilningi og
við notum hugtakið módernismi. Það er hinsvegar hægt að segja að við lifum á
póstmódernum tíma, þeim tíma sem kom á eftir mesta umbrotaskeiði módern-
ismans. Póstmódernismi hefur alltaf jaðrað við það að verða hreint tímabils-
heiti, þótt misjafnt sé hvar menn finna upphaf hans. Póstmódernismi er tímabil
endurmats, endurskoðunar eldri hefða og samræðna þeirra við samtímann, tími
úrvinnslu og samþættingar. En það er eðlilegt að hugtakið sé einnig notað fyrir
áberandi vinnubrögð í þessu endurmati, t.d. fyrir hina írónísku endurvinnslu
hefðbundinna forma.
Raunar þarf írónía ekki að vera neitt aðalverkfæri í slíkri endurvinnslu. Við
virðumst nú búa við frjótt frelsi til að kanna ýmsar hefðir á skáldlegan hátt,
endursegja sögur með nýjum áherslum, m.a. frá sjónarhóli kvenna, þannig eru
jafnvel teknar til endurskoðunar fornar sagnir sem liggja við upphaf menning-
442