Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Síða 125

Grikkja og sagt svolítið frá hugmynd-
um þeirra. Virðist mér margt af þessu
efni hálfgerður útúrdúr því sumir þeirra
spekinga sem rætt er um lögðu lítið af
mörkum til þróunar stjörnufræðinnar.
En þessir útúrdúrar eru, líkt og aðrir
útúrdúrar í bókinni, alveg óleiðinlegir. I
fjórða kafla segir meðal annars frá þeim
stjörnufræðikenningum Forngrikkja
sem áttu eftir að verða hvað langlífastar,
nefnilega kenningum Aristótelesar (384-
322 f. Kr.), Evdoxusar (um 365 f. Kr.)
og Ptólemaíosar (um 150 e. Kr.). En
stjörnufræði Ptólemaíosar var viðtekin
meðal evrópskra vísindamanna um daga
Kópernikusar (1473-1543) og raunar
fram eftir sautjándu öld.
Annar, þriðji og fjórði kafli fjalla eig-
inlega um baksvið sólmiðjukenningar-
innar, það er að segja þróun þeirra
kenninga sem hún tók við af. Fimmti
kafli fjallar líka um baksviðið. I honum
er sögð saga stjörnufræði frá upphafi
miðalda og fram á fimmtándu öld. Þetta
þykir mér lakasti kaflinn í bókinni.
Hann hefst á frásögn um viðhorf kirkj-
unnar til vísinda og mennta og hvernig
þau breyttust þegar hinum myrku mið-
öldum lauk og hámiðaldir gengu í garð.
Síðan segir frá því hvernig Arabar varð-
veittu og ávöxtuðu arfinn frá Grikkjum.
En það er sama og ekkert sagt um þró-
un stjörnufræði í Evrópu á miðöldum.
Vegna þess hve miðaldirnar fá lítið
rúm í Heimsmynd d hverfanda hveli
fær lesandinn þá hugmynd að á miðöld-
um hafi allir, nema örfáir menn sem
voru af einhverjum ástæðum „á undan
sinni samtíð", trúað kenningum Arist-
ótelesar í blindni. Hitt er nær sanni að
heimsmynd evrópskra menntamanna
breyttist mikið á þrettándu, fjórtándu
og fimmtándu öld og stjörnufræðingar
og vísindamenn nýaldar voru ekki
Umsagnir um bcekur
fyrstir til þess að andæfa kenningum
Aristótelesar. Kenningar hans mættu
verulegum mótbyr þegar Tómas frá
Akvínó reyndi að koma þeim að á
þrettándu öld og á öldunum eftir hófust
öflug andmæli gegn þeim. Meðal annars
deildu fylgismenn Ptólemaíosar á kenn-
ingar Aristótelesar um stjörnufræði.
Lauk þeim deilum svo að stjörnufræði
Ptólemaíosar varð ofan á.
Seinni hluti fimmta kafla segir frá
nokkrum þeirra miðaldamanna sem
voru „á undan sinni samtíð“. Þeir sem
fjallað er um eru sjöttu aldar spekingur-
inn Fílópónos, Vilhjálmur frá Ockham
(um 1285-1349), Jean Byridan (um
1295-1356) og Nicholas Dresme (um
1325-1382). Eftir að sagt hefur verið frá
þessum mönnum og nokkrum hug-
myndum þeirra sem svipar til kenninga
í vísindum síðari alda þá er lokið allri
umfjöllun um miðaldirnar.
Eg klaga svolítið yfir því hversu lítil
grein er gerð fyrir þróun heimsmyndar-
innar á miðöldum. Höfundur á þó þá
afsökun að þessi þróun fólst einkum í
því að Evrópumenn meðtóku forn
fræði. Það er lítið um nýsmíði í
stjörnufræðum miðaldanna. Skólaspek-
ingarnir voru uppteknari af að aðlaga
forngrísk fræði kenningum Biblíunnar
en að setja saman nýjar vísindakenning-
ar. En ýmisleg nýsköpun átti sér þó
stað á miðöldum og á endurreisnartím-
anum sem skiptir máli fyrir þróun
stjörnufræðinnar en er að litlu getið í
þessari bók. Hér á ég einkum við nýj-
ungar í verklegum efnum: glerslípun,
klukkusmíð, málmbræðslu, málmsmíði
og fleiru þess háttar. Handverksmenn
miðalda, sem þróuðu alla þessa nýju
tækni, höfðu hreint ekki lítil áhrif á
þróun vísindanna á nýöld. En það sem
einkennir vísindi nýaldar og greinir þau
515