Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 122

Tímarit Máls og menningar
hnyttnar mannlýsingar. Hann er laginn
að láta sögumann fletta ofan af sjálfum
sér en mætti stundum nota hófstilltari
brögð til þess (sbr. Sönginn). Stíll hans
er oftast hraður og skemmtilegur. Það
verður gaman þegar honum tekst að
sameina hnitmiðun hinnar hnyttnu
smásögu og hroll hinnar nöturlegu
mannlífsmyndar, sem einkennir marga
meistara í smásagnagerð.
Vésteinn Ólason
VÍSINDASAGA
Þorsteinn Vilhjálmsson: Heimsmynd á
hverfanda hveli I & II. Saga vísindanna
frá öndverðu til Newtons.
Mál og menning 1986-7.
I. Efni ritsins, frágangur og íslenskt mál
Eins og undirtitillinn gefur til kynna
fjallar Heimsmynd á hverfanda hveli
um sögu vísindanna. Þessi undirtitill er
þó villandi að því leyti að bókin er ekki
um sögu allra vísinda, heldur um sögu
einnar vísindagreinar, stjörnufræðinnar.
Nánar tiltekið fjallar hún aðeins um
hluta af sögu stjörnufræðinnar, það er
að segja aðdraganda og þróun sólmiðju-
kenningarinnar. Sögusviðið er
Egyptaland, Babýlonía og Grikkland í
fornöld og Vestur-Evrópa á miðöldum
og fram undir lok 17. aldar.
Bókin er skrifuð á afar skiljanlegu
máli og er jafnt við hæfi leikra sem
lærðra. Hún er fallega unnin og prýdd
fjölda mynda sem eru til prýði auk þess
sem þær varpa ljósi á efnið. Uppsetning
textans er eins og vera ber í lærdómsriti:
Aðalatriði sögunnar eru dregin saman í
töflum, nokkrar millifyrirsagnir eru í
hverjum kafla og á spássíum eru atrið-
isorð. Þetta veldur því að einkar þægi-
legt er að rata um bókina og leita uppi
einstaka þætti sögunnar.
Þorsteinn skrifar góða íslensku og
slettir ekki útlendum fræðiorðum. Enda
kemur fram að hann er áhugamaður um
málrækt (sjá I: 8 og II: 126). Mættu
ýmsir þeir sem rita um fræðileg efni
taka hann sér til fyrirmyndar, einkum
þeir sem segja að um fræði sín sé engin
leið að fjalla á íslensku. Með þessari bók
er svoleiðis svartgallsrausi gefið langt
nef eins og það á skilið. En þótt málið
sé yfirleitt fagurt og ljóst þá get ég ekki
stillt mig um að klaga fáein orð. Eg
kann til dæmis illa við að nota orðið
„Firenze“ (sjá til dæmis II: 97) yfir
Flórens og mér þykir þýska nafnið
„Genf“ falla betur að íslensku en hið
franska nafn sömu borgar, „Genéve"
(sjá til dæmis II: 21). Flest önnur staða-
nöfn eru höfð með þeim hætti sem mér
fellur best. Þorsteinn titlar Kópernikus
kanúka, ég tel betra að titla hann kór-
bróður. Hann þýðir erlenda orðið „ax-
iom“ með orðinu „frumsenda“. Ég
kann betur við að nota orðið „frum-
setning", enda er nokkur hefð fyrir því.
Áður en ég hætti þessum sparðatíningi
ætla ég og að kvarta yfir því að á blað-
síðu fjörutíu í fyrsta bindi hefur enskur
texti villst inn á skýringamynd.
Þótt Þorsteini takist býsna vel að laga
íslenskt mál að efni sínu, eða efnið að
íslensku máli, þá hirðir hann lítt um að
tengja söguna íslenskri menningu að
öðru leyti. Hann minnist að vísu aðeins
á tengsl Odds Einarssonar biskups við
Tycho Brahe og huganleg áhrif hans á
skáldsögu Keplers um ferð til tunglsins.
(Þessi skáldsaga er líklega fyrsta eigin-
lega vísindaskáldsagan og tunglfarinn
og galdranornin, móðir hans, eru látin
vera Islendingar.) Það hefði mátt gera
512