Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Side 77

Aukin menningarbyrði
inn í teoríu, sem er flókin og gefur tilefni til mikilla heimspekilegra vanga-
veltna.
Paul de Man vill forðast þessar villigötur og fyrir honum er teorían raun-
veruleiki, og það er þess vegna sem við verjumst henni. Eins og segir í
Morðið í Dómkirkjunni eftir T.S. Eliot, þá þolir manneskjan ekki mjög
mikinn raunveruleika.
Bókmenntafræðin varð hluti af raunveruleikanum um leið og bókmennt-
ir voru skilgreindar sem tungumál, og það gerðist hugmyndasögulega séð
með uppkomu formgerðarstefnunnar (strúktúralisma). Bókmenntafræði er
rannsókn á skáldskapargildi, þ.e.a.s. því sem gerir bókmenntir að bók-
menntum. Hér kemur fram ýmiss konar andspyrna. I fyrsta lagi er það
andspyrnan gegn óþolinu yfir að málið tali um málið. I öðru lagi er and-
spyrnan gegn því að tákn tungumálsins séu tilviljanakennd. Þessu verst
maður með aðstoð fagurfræðinnar. Fagurfræði er nefnilega að segja að í
skáldskaparmálinu bindist táknin á ný. Orðið líkir eftir því sem það talar
um: Sound echoes sense, eins og Pope sagði. En þótt táknið líkist því sem
það táknar, þá líkist ljóðið ekki raunveruleikanum. Skáldskapargildið leiðir
yfir í mælskufræði. I stuttu máli sagt er andstaðan við teoríu andstaða við
að hægt sé að nota tungumálið í mælskufræði. Eða með öðrum orðum:
fagurfræðin innan bókmenntanna og mælskufræðin innan teoríunnar eru
hvor tveggja ágiskanir um hvaða tengsl séu á milli tákns tungumálsins og
merkingar þess.
Aukin menningarbyrði
Að lokum fáein orð um titilinn á þessum pistli. Eiginlega ætti titill að vera
gagnsær og geta staðið einn og sér, en „aukin menningarbyrði“ er tvíræður
titill, og á að vera tvíræður. Árið 1929 gaf Sigmund Freud út bók, sem hann
nefndi á þýsku Das Unbehagen in der Kultur. I danskri þýðingu heitir sú
bók Kulturens byrde, eða menningarbyrði. I þeirri bók gerir Freud grein
fyrir tengslum sálarlífs einstaklingsins og framfara þjóðfélagsins. Hann er
talsmaður þeirrar skoðunar að grimmd og siðleysi standi í vegi fyrir frekari
framförum siðmenningar, og kemst að þeirri niðurstöðu að árásarhvötin sé
sjálfstæður hluti af sálinni og einkenni hennar, óháð ástarhvötinni. Maður-
inn leitast við að halda þessari árásarhvöt í skefjum með því að þróa með
sér samvisku, eða yfirsjálf, en tekur jafnframt þá áhættu að yfirsjálfið nái
völdum og leiði til sektarkenndar og sundrungar. Sú vanlíðan eða sársauki
sem fylgir þessu er samkvæmt Freud það gjald sem maðurinn verður að
greiða fyrir framfarir siðmenningarinnar.
Varla er hægt að skera úr um, hvort grimmdin og siðleysið séu eðlis-
einkenni sálarinnar, eins og Freud vill meina, eða þvert á móti eigindir
467