Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 38

Tímarit Máls og menningar
hindrar þó ekki að menn segi að búið sé að aðhæfa módernismann viðteknum
og þægum sjónarmiðum, og jafnvel að hann sé „ríkjandi en dauður."3
Sé litið á hinar ótalmörgu yfirlýsingar síðustu áratuga um dauða mód-
ernismans hlýtur mann að gruna að þetta óþol, þessi óbærilega þörf fyrir að
taka þátt í bálförinni, sé í rauninni módernískt einkenni á hugmyndafræði nú-
tímalistar, arfleifð frá baráttu módernistanna fyrr á öldinni og yfirlýsingum
þeirra um dauða hefðbundinnar listar. I stefnuskrá fútúrismans frá 1909 segir
Marinetti að söfn sé hægt að sækja heim einu sinni á ári, „rétt einsog maður fer
í kirkjugarðinn á Allra sálna degi“, og hann segir að það að dást að „gamalli
mynd er líktog að hella skynjun sinni í greftrunarkrukku".4 Jafnvel rósamari
módernisti einsog Virginía Woolf sagði um realískar frásagnaraðferðir að þær
væru hefðir í rúst, verkfæri dauðans.5 Er ekki augljóst að svo vægðarlaust upp-
gjör við fortíðina hlýtur að vera óvilhallt sjálfu sér, óvægið hverju því atriði
eigin sköpunar sem gat orðið eða varð að hefð? Ef til vill má skýra feril vissra
rithöfunda út frá þessu sjónarmiði, t.d. James Joyce sem skrifaði æ róttækari
verk, afneitaði hverju því marki sem hann var búinn að ná, uns hann að lokum
virtist endanlega vera búinn að sprengja tungumálið í tætlur í Finnegans Wake.
Er þá þetta andóf póstmódernismans gegn módernisma, sem telst viður-
kenndur og sjálfvirkur, ekki bara eðlilegt áframhald módernisma? Benda má á
að forskeyti post- þarf ekki að merkja að fyrirbærið sem orðstofninn vísar á sé
liðið undir lok. Þegar notuð eru orð einsog „post-Renaissance“ sem lýsingar-
orð, er yfirleitt ekki átt við að Endurreisnin sé úr sögunni, heldur er verið að
benda á það skeið sem kemur í kjölfar þeirrar hugmyndabyltingar sem fólst í
Endurreisninni. Ymsir fræðimenn líta einmitt á póstmódernisma fyrst og
fremst sem einhverskonar nýmódernisma, svo notað sé hugtak breska bók-
menntafræðingsins Frank Kermode. Hann fullyrðir að aðeins hafi orðin ein
módernísk formbylting, og hún standi lítt högguð í nýmódernismanum á síðari
hluta aldarinnar þótt þar einkennist hún af augljósari anarkisma og andsöguleg-
um viðhorfum, að því er honum finnst. Að öðru leyti hefur verið „lítið um
róttækar breytingar í módernískum hugmyndum. Meira rugl, vissulega, og
næstum áreiðanlega fleiri brandarar, en engin bylting og miklu minna um hæfi-
leika."6 Fleiri fræðimenn hafa talað í svipuðum tóni og myndi líklega margur
listamaðurinn segja að þetta væri hið dæmigerða viðhorf akademíunnar, sem
getur verið sátt við það sem er þegar að baki en hefur illan bifur á því sem rask-
ar rónni í samtímanum.
En til eru líka þeir sem sjá póstmódernismann sem framhald af módernism-
anum fyrr á öldinni án þess að leggja neikvæðan dóm á slíka þróun. Fræði-
mennirnir Julia Kristeva og Jean-Francois Lyotard sjá í módernisma aldarinnar
samfellda byltingu hins listræna sköpunarmáttar. Hún felst að mati Kristevu í
skáldskap sem sífellt kannar landamæri hins röklega skilnings og leitast við að
brjóta ramma hans og splundra merkingunni sem við töldum sameiginlega
menningareign. Kristeva telur þó að þetta komi fram á róttækari hátt hjá (póst)
428