Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 124

Tímarit Máls og menningar
munur á A og A, E og E o.s.frv. I
seinna bindinu er aftur á móti raðað eft-
ir öllu íslenska stafrófinu.
Skýringanna á þessum óheppilega
klofningi aftanmálsins er vafalaust að
leita í útgáfusögu ritsins þar sem fyrsta
bindið kom út á undan og var búið úr
garði sem sjálfstæð bók. En eftir að
annað bindið kom fylgjast þau að í
öskju sem stendur afar virðulega á
bókahillu.
Þetta læt ég duga um aftanmálið og
sný mér nú að meginmálinu. Stíll þess
er persónulegri en títt er í lærdómsrit-
um. Höfundurinn minnir á tilveru sína
með því að blanda sínum eigin hugðar-
efnum inn í textann, jafnvel þótt slíkt
kosti nokkrar útúrdúra. Sem dæmi um
þetta má nefna bollaleggingar hans um
hvernig Tunglið geti haft áhrif á tíða-
hring kvenna (I: 47-8), hugleiðingar um
sálarrannsóknir (I: 211), tilgang sagn-
fræðiiðkana (I: 50-51) og málrækt (II:
126). Annað sem einkennir textann er
mikill fjöldi tilvitnana bæði í frumheim-
ildir og fræðimenn seinni tíma. Margar
þessara tilvitnana eru langar og víða
hefði mátt setja stutta endursögn í stað
þeirra. Líkt og útúrdúrarnir lengja þess-
ar tilvitnanir textann töluvert. Þess utan
er Þorsteinn fremur margorður. Sjálf-
sagt mætti því koma þeim fróðleik sem
bindin tvö geyma fyrir í einu. En hætt
er við að færri nenntu að lesa það eina
bindi en þessi tvö. Það hvernig Þor-
steinn teygir á efninu, endurtekur sumt
og spjallar um annað frá ýmsum hliðum
gerir söguna bæði skiljanlegri og
skemmtilegri.
3. Efnistök
Heimsmynd á hverfanda hveli fjallar
um hvernig sólmiðjukenningin tók við
af stjörnufræðikenningum sem gera ráð
fyrir því að jörðin sé í miðju heimsins.
Fyrsti kafli ritsins er inngangur þar
sem meðal annars er fjallað um hvernig
mönnum hættir til að meta verk fyrri
tíðar manna á forsendum nútímans.
Þetta kallar Þorsteinn söguskekkju og
bendir á að ýmsar skoðanir sem nú
þykja ekki upp á marga fiska hafi ef til
vill verið skynsamlegar á sínum tíma
miðað við þær forsendur sem þá voru
þekktar. Víðast í textanum virðist mér
Þorsteinn gæta þess nokkuð vel að var-
ast söguskekkjur. Sums staðar tekst
honum meira að segja býsna vel að sýna
fram á hversu mikið vit var í hugmynd-
um ýmissa fornspekinga þótt þær teljist
nú vera rangar. I þessu sambandi má
benda sérstaklega á það sem hann segir
um stjörnuspeki í fjórða hluta annars
kafla og umfjöllunina um heimsmynd
Ptólemaíosar í fjórða hluta fjórða kafla.
I inngangi er og útskýrt hvaða gögn
stjörnufræðingur getur aflað sér með
því að horfa á himininn með berum
augum. Þar er gerð nokkuð skilrík grein
fyrir sýnilegum hreyfingum himin-
tungla og í fyrsta viðauka er bætt við þá
greinargerð lýsingu á þeim hreyfingum
sem aðeins verða greindar á lengri tíma
en einum mannsaldri.
Annar kaflinn fjallar um upphaf
stjörnufræðinnar hjá Egyptum og
Babýloníumönnum. Þar er fjallað
nokkuð almennt um líf og sögu þessara
þjóða og þann jarðveg sem stjörnu-
fræðin spratt úr. Mig skortir þekkingu
til þess að meta þá umfjöllun.
Þriðji og fjórði kafli fjalla um
stjörnufræði Forngrikkja. I þeim þriðja
er sagt nokkuð frá lífi og sögu Grikkja í
fornöld og síðan fjallað um upphaf vís-
inda og fræða hjá þeim. Þar eru nafn-
greindir frægustu heimspekingar
514