Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 42

Tímarit Máls og menningar
baksviði. Utfrá því sjónarmiði virtist mörgum sem módernísk verk uppfylltu
best „kröfuna“ um sjálfstæði skáldverksins, því þau skera á ýmis tengsl við
hefðbundinn félagslegan skilning.
Sá sem setti módernismann þó hvað bersýnilegast í samband við nýrýnina
var maður sem virtist beinlínis sameina þetta tvennt með bókmenntastörfum
sínum. T.S. Eliot var eitt áhrifamesta skáld módernismans á öldinni en hann
var líka einn þeirra gagnrýnenda sem mest mótuðu nýrýnina. Arið 1922 komu
út tvö verk sem marka tímamót og eru gjarnan talin til helstu fulltrúa módern-
ismans í bókmenntum: skáldsagan Ulysses eftir James Joyce og ljóðbálkurinn
The Waste Land eftir Eliot. Arið eftir birtir Eliot ritgerðina „Ulysses, Order
and Myth“, þar sem hann fjallar um skáldsögu Joyce, en undir niðri býr einnig
uppgjör við það sem hann var sjálfur að gera í Waste Land. Vart er hægt að
nefna fræðirit sem sett hefur eins mikinn svip á hugmyndir gagnrýnenda um
módernisma og þessi ritgerð. Eliot líkir notkun og endursköpun Joyce á Ódys-
seifskviðu Hómers við „vísindalega uppgötvun"; hann hafi með þessu móti
ljáð verki sínu formfestu sem skilji á milli þess og venjulegra skáldsagna, enda
sé formleysi þeirra ekki annað en endurspeglun á tíðarandanum sem enn hafi
ekki fundið þörfina fyrir agaðra skipulag. Eliot hefur í rauninni ekki svo mik-
inn áhuga á endurvinnslu Ódysseifskviðu sem hann kallar „goðsögn", heldur
einblínir hann á það hvernig Joyce hafi formað sköpulag og merkingu úr því
mikla sjónarsviði fánýtis og ringulreiðar sem saga samtíðarinnar sé.13 Hin form-
ræna heild verksins er í skýrri andstöðu við formleysi nútímans; listaverkið er
heilsteypt veröld byggð á rústum.
I augum Eliots er hið móderníska listaverk í senn formleg hetjuraun og list-
rænt afdrep í föllnum heimi. Utfrá sögulegum forsendum er ekki erfitt að skilja
þetta viðhorf. Að margra mati táknaði fyrri heimsstyrjöldin hrikalegan ósigur
mannsandans. I meistaralegu formi listamannsins mátti þá sjá vott um að sköp-
unargáfan hefði lifað af og um leið réttlæta sjálfstætt hlutverk listarinnar með
hliðsjón af eyðandi öflum nútímans. Þegar frá leið fékk þetta sjónarmið hins-
vegar á sig mjög íhaldssaman blæ, jafnt hjá þeim gagnrýnendum sem eru sama
sinnis og Eliot sem og í huga þeirra er snúast gegn módernisma og túlka hann
iðulega í ljósi þessarar ritgerðar. Skáldverkið verður að einskonar helgigrip sem
er til á eigin forsendum og speglar ekki annað en hreinleika þeirra listgreinar
sem hann heyrir til. Þegar svo er komið liggur beint við að ráðast á módern-
isma sem hreinan formalisma, sem „list fyrir listina“, sem list er gangi inn í trú-
arlegt huggunarhlutverk og sem flótta frá sögunni og veraldlegum umsvifum.14
Utfrá þessari mynd af íhaldssömum módernisma má skilja ýmis viðbrögð
við honum í nafni póstmódernisma og kem ég þá aftur að margboðuðu morði.
Raddir sem vitnuðu um dauða módernismans tóku að heyrast í Bandaríkjunum
á hinum uppreisnarglaða sjöunda áratug. Meðal þeirra fyrstu var hinn kunni
helgimyndabrjótur Leslie Fiedler. Hann setti fram áhrifamiklar hugmyndir um
póstmódernisma sem ég vík að síðar. A meðal þeirra sem fylgdu í kjölfarið og
432