Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 92

92
vestrænni heimspeki. Tvær ástæður verða, í grófum dráttum, gefnar fyrir
því að þetta hafi ekki tekist. Í fyrsta lagi hafi tilgangsorsakir ekki fengið
sanngjarna umfjöllun í verkum margra höfunda og því síður í verkum sam-
tímahöfunda sem fjalla um vísindasögu sautjándu aldar.3 Seinni ástæðan er
sú að margt bendir til þess að höfnun á ummerkjum tilgangsorsaka í þeim
fræðum samtímans sem fjalla um orsakahugtakið gangi ekki upp. Þessi
grein heldur því til dæmis fram að skilin milli orsaka og ástæðna séu ekki
eins skörp og margir vilja halda fram.4
Hér að neðan verður skynsemin eins og hún virðist birtast í sköpunarverk-
inu, hin náttúrulega skynsemi, rædd stuttlega með hliðsjón af frægri gagn-
rýni Davids Hume. Því næst mun ég drepa á samband skynsemi, ástæðna
og markhyggju í heimspeki Vesturlanda. Í þriðja hluta verður brugðist við
kunnri gagnrýni á markhyggju frá sautjándu öld sem enn litar viðhorf fjöl-
margra heimspekinga til hennar. Að lokum verður dregin upp gildishlaðin
heimsmynd markhyggju og spurt um nauðsyn hennar fyrir skilning okkar á
heiminum.
I
Hugmyndin um náttúruna sem kennara er líklega jafngömul heimspek-
inni sjálfri.5 Sem kenning eða lífsviðhorf segir þessi hugmynd að náttúran
3 Hér verður þó að taka fram að ekki er ætlunin að halda því fram að öll gagnrýni
heimspeki nýaldar á markhyggju hafi misst marks. Eins og kemur í ljós undir lok
þessarar greinar má finna gagnrýni sem kemst að kjarna málsins. Ég mun hins vegar
reyna að halda því fram að sú gagnrýni geti jafnvel útskýrt hvers vegna við eigum
að taka markhyggju alvarlega fremur en slá hana út af borðinu.
4 Þessi skil eru raunar eitt helsta vandamál heimspekinnar allt fram til dagsins í dag.
Ástæður virðast alltaf tengjast einhvers konar skynsemi. Flest fyrirbæri virðast því
aðeins stjórnast af annars konar orsakatengslum. Spurningin sem eftir stendur er
að hve miklu leyti ástæður eru hreinar orsakir, t.d. ef efnaboð reynast undirrót þess
sem við teljum vera niðurstöðu hugrænna ferla. Vandamálið er því oftast rætt á
þeim forsendum hversu mikið af ástæðum eru dulbúnar áhrifsorsakir, en ekki öfugt,
eins og viss tegund markhyggju gefur í skyn að sé allt eins réttmætt ferli.
5 Án þess að hafa gert tæmandi rannsókn virðist mér hún hafa fylgt mannkyninu eins
lengi og heimildir ná. Það er auðvelt að geta sér til um ástæður þess að menn vilji
temja sér túlkun alls konar „merkja“ sem náttúran gefur, t.d. þegar möguleg hætta
steðjar að. Margir telja að þetta hafi leitt til þess að menn hafi farið að sjá tilgang
í umhverfi sínu þar sem enginn var og að vísindalegt gildi slíks sé svipað og þegar
fólk segir að Guð hafi talað til sín. Það er hins vegar vel hægt að ná fram fræðilega
áhugaverðu viðhorfi úr þessari fornu hugmynd, eins og markhyggja Aristótelesar
ber ágætt vitni um. Annað, og jafnvel óvænt, dæmi má finna í Hugleiðingum Des-
cartes, þar sem hann notar ítrekað í Sjöttu hugleiðingu orðasambandið „Natura
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN