Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 95

95
er sú hvað þeir telja unnið með því að spyrja á þann hátt. Þrátt fyrir að
það megi vel vera að frumspekilegt mikilvægi búi á bak við notkun okkar
á spurnarfornöfnum þá hefur heimspekingum ekki tekist vel upp með að
útskýra af nákvæmni í hverju munurinn á milli þeirra felst. Stundum er
því jafnvel haldið fram að heimspekingar spyrji hvers vegna og raunvís-
indamenn spyrji hvernig. Og svo er látið þar við sitja. Það virðist hins vegar
augljóst að svör við hvers vegna-spurningum þurfa alls ekki að tengjast því
sem hér hefur verið nefnt heimsfræðilegar ástæður. „Hvers vegna er him-
inninn blár?“ spyrja börn, og gera sér fullkomlega raunvísindalegar skýr-
ingar að góðu. Að minnsta kosti þau eldri. Einnig hljómar einkennilega að
spyrja hvers vegna lífverur hafi hjarta; við styðjumst við annað hugtak og
spyrjum frekar hvert sé hlutverk hjartans. Það er því vísunin í hlutverk sem
gerir ráð fyrir svari sem getur tengst markhyggju.
Enda þótt það sé alls ekki ætlunin að gera of mikið úr því hvernig
við nálgumst fræðilega það sem var nefnt heimsfræðilegar ástæður hér að
ofan, má heldur ekki skilja við þetta atriði þannig að spurnarfornöfn og
frumspeki eigi enga leið saman. Margar dýpstu og áköfustu spurningar
sem hver og einn leitar svara við eru settar fram á forminu „hvers vegna“.
Aðeins með því að spyrja þannig teljum við okkur geta fjarlægst heim efnis
og orsaka sem virðist svo oft vera fullkomlega þögull um þau atriði sem
skipta okkur mestu máli. Sem dæmi má nefna að í hvert sinn sem eitthvað
hverfur úr lífi einhvers er ólíklegt að viðkomandi spyrji hvernig standi á því
að það gerðist (jafnvel þótt vísindi eins og læknisfræði geti mætavel svarað
spurningunni). Við spyrjum okkur – a.m.k. þegar missirinn er mikill –
hvers vegna það gerðist. Við leitum, með öðrum orðum, að merkingu eða
tilgangi í mikilvægustu atburðunum sem við upplifum. Og það skiptir máli
hverjir koma við sögu í þessum atburðum. Möguleikinn á frumspekilegum
kvíða virðist aukast í réttu hlutfalli við þá einingu og samsemd sem finna
má í viðfangi þessa kvíða.13
sér þó að halda markhyggjunni til streitu. Fyrir þeim er þetta einungis hentug
leið til að nálgast vandamál; nýyrðasmíð hefur bjargað þeim frá því að vera sak-
aðir um að vera fylgjendur líforkukenninga eða talsmenn þess að hugarferli búi í
öllum hlutum. Frægt dæmi um nýyrðanotkun er verk Jacques Monod, Le hasard et
la nécessité. Essai sur la philosophie naturelle de la biologie moderne, París: Seuil, 1970
(væntanleg í íslenskri þýðingu sem Lærdómsrit), þar sem hann notar hugtakið
teleonomie (markleitni, sem er þó ekki smíð hans) í stað tilgangsorsakar. Monod og
fleiri leyfa sér ekki að nota markleitnina sem útskýringu á því hvers vegna eitthvað
(hlutverk eða hlutur) er til eða mun verða til.
13 Það virðist sem sagt vera ákveðin tenging milli verundarhugtaksins, þ.e. að sumar
SKYNSEMIN Í NÁTTÚRUNNI – NÁTTÚRULEG SKYNSEMI