Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Qupperneq 101

101
tilgangsorsakarhugtakið. Réttara væri að segja að þeir hafi nýtt sér mögu-
leikann á ákveðnum skilningi sem var falinn í hugtakinu frá því að það
kom fyrst fram. Samkvæmt heimsmynd nútímans á slíkur tilgangur eins og
hann kemur fyrir í lifandi verum sér skýringar í náttúrulegum en ófyrir-
sjáanlegum ferlum. Þau eru gjarnan sögð vera blind.29 Heimspekingar
bregðast gjarnan við á þann hátt að markhyggja eigi þar af leiðandi ekki
við þau hlutverk sem fyrirbæri hafa. Hér þarf þó að stíga varlega til jarðar.
Í fyrsta lagi er markhyggja ekki nauðsynlega tengd hönnunarrökum.30
Ófyrirsjáanleiki náttúrulegra ferla stendur ekki í röklegri andstöðu við
heimspekilega beitingu tilgangsorsaka.31 Og í öðru lagi á þetta ekki við
aðra merkingu „tilgangs“, þ.e. tilgang eins hann getur verið í innri gerð
hluta og lífvera; ytra hlutverk getur í þeim skilningi verið byggt á innri til-
gangshegðun eða marksækni. Innri tilgangur, þ.e. tilgangur eða markmið
sem vera hefur sjálfrar sín vegna, útilokar ekki blind, ófyrirsjáanleg ferli
eins og t.d. náttúruval. Það eina sem hann útilokar er að skoða náttúruleg
ferli sem ástæðulaus, þ.e.a.s. merkingarlaus.
En nú virðist sú heimspeki sem tekur innri tilgang alvarlega hafa
lognast út af um miðbik sautjándu aldar, ef marka má mörg rit um heim-
spekisögu. Nákvæmlega hvers vegna það gerðist er hins vegar ekki aug-
ljóst. Heimsmynd vélhyggjunnar útilokaði ekki tilgangsorsakir, nema þá
mögulega óbeint. Helstu forkólfar vélhyggjunnar sáu ekki hvernig ómæl-
anlegir eiginleikar gætu útskýrt nokkuð. Og helst var það hin mannhverfa
29 Hér er átt við þann hluta heimsmyndar okkar sem sprottið hefur af þróunarkenn-
ingu Darwins. Um arfleifð hans má fræðast í bókinni Arfleifð Darwins. Þróunarfræði,
náttúra og menning, ritstj. Arnar Pálsson, Bjarni Kristjánsson, Hafdís Ægisdóttir,
Snæbjörn Pálsson og Steindór Erlingsson, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag,
2010. Richard Dawkins gerði þessa hugmynd um blint markmiðaleysi náttúrunnar
að hversdagshugtaki í metsölubók sinni The Blind Watchmaker sem kom út árið
1986.
30 Jafnvel Paracelsus gerði fremur lítið úr hugmyndinni um Guð sem skapara og
hönnuð. Markhyggja hans byggir öðru fremur á því að Guð, maðurinn og nátt-
úran séu einn og sami líkaminn. Markhyggja Aristótelesar er einnig öðrum þræði
sett fram gegn sköpunarkenningu Platons eins og hún kemur fram í samræðunni
Tímæos og því lítil stoð fyrir þá sem vilja setja fram hönnunarrök.
31 Þeir sem tengja saman ófyrirsjáanleika og markhyggju til þess að sýna fram á vand-
kvæði markhyggjunnar gera það yfirleitt til þess að hafna hönnunarrökum fyrir
tilvist Guðs. Þeir sem styðja hönnunarrök geta vitaskuld alltaf haldið því fram að
það sem virðist ófyrirsjáanlegt fyrir skilningsgáfu mannsins sé það auðvitað ekki
í augum Guðs. Það sem skiptir þó mestu máli er að hönnunarrök og markhyggja
eru ekki tengd órofa böndum, sbr. það sem nefnt var í síðustu neðanmálsgrein um
muninn á kenningum Platons og Aristótelesar.
SKYNSEMIN Í NÁTTÚRUNNI – NÁTTÚRULEG SKYNSEMI