Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Page 108

108
eitthvað virtist gott eða væri gott í sjálfu sér þegar hann ræddi tilgang og
markmið.51 Hér snýst spurningin um það hvort tilgangsskýringar segi
meira um heiminn í sjálfum sér eða skýringamöguleika mannsins.52
Fyrst þarf að svara annarri spurningu: Hvers vegna byggist markhyggja
á gildisdómum?53 Svarið er að annars myndu tilgangsskýringar ekki
útskýra neitt, en það vekur aðra spurningu: Hvers vegna myndu þær ekki
gera það? Tvær leiðir eru mögulegar til þess að renna stoðum undir hvers
vegna útskýringar sem vísa til gæða séu svo réttmætar. Annars vegar sú leið
að nálgast tilgangsorsakir á sama hátt og ástæður í hugarvirkni, þ.e.a.s. við
drögumst að einum möguleika vegna þess að við teljum okkur hafa ástæðu
til að velja hann.54 Við veljum það sem er gott.55 Vandamálið við þessa leið
er augljóslega það að flestir hlutir búa ekki yfir neinni hugarvirkni og flest
atvik eiga sér stað vegna ferla sem koma til vegna hreyfingar þess sem við
51 Sjá Eðlisfræðina, Bók II, 3. kafli.
52 Þekktasta greiningin á þessari spurningu er án efa framsetning Kants á „Mótsögn
tilgangsmiðaðs dóms“ sem hann setur fram í Kritik der Urtheilskraft, § 70. Í grein-
ingunni á mótsögninni kemur fram sú skoðun Kants að sumar verur í náttúrunni,
organískar verur, séu einfaldlega þess eðlis að við skiljum þær ekki nema út frá mark-
miðum og hlutverki og því verðum við að láta þá staðreynd stjórna rannsóknum
okkar á þeim. Hins vegar kemur einnig jafn skýrt fram hjá Kant að þær rannsóknir
mega ekki vera í mótsögn við náttúruvísindalegar rannsóknir. Vísun í tilgangsorsak-
ir á m.ö.o. að takmarkast af því svigrúmi sem náttúruvísindin setja þeim.
53 önnur spurning gæti verið sú hvers vegna við ættum yfirleitt að nefna náttúruna og
gildi í sömu andrá. Tilgangsástæður eða orsakir virðast ekki þurfa að tengjast gild-
um. Fæstir þeir heimspekingar sem ræða þær yfirleitt í samtímanum eru reiðubúnir
að ræða þær í tengslum við einhvers konar forskriftir. Það að eikin breiði út rætur
sínar til þess að draga til sín næringu úr jarðvegi er ekki annað en lýsing á dæmigerðri
hegðun. Þeir heimspekingar sem vilja ekki slíta upp sögulegar rætur markhyggju
hafna þessu hins vegar og segja að slík lýsing eða skýring segi hvernig einstök eik
ætti að haga sér. Skýringin sameinar þannig lýsingu á dæmigerðum einstaklingi og
mati á því hvernig ákveðinn einstaklingur uppfyllir hlutverkið sem lýsingin kveður
á um.
54 Heimspeki samtímans geymir mikinn sjóð af slíkum íhugunum um ástæður þess
hvers vegna eitthvað varð fyrir valinu eða átti sér stað. Þessari grein er ekki ætlað
að blanda sér í þá umræðu.
55 Í þessu samhengi ber þó að varast margt, sérstaklega ef menn ætla sér ekki að styðja
einhvers konar hugmarkhyggju (e. mentalism in teleology) eins og þá sem Woodfield
heldur fram (sjá neðanmálsgrein hér að framan). Um hugmarkhyggju, vandamál
hennar og rök fyrir markhyggju sem byggir á öðru sjónarhorni, má lesa hjá Mark
Bedau, „Against Mentalism in Teleology“, American Philosophical Quarterly 1/1990,
bls. 61–70. Svo er það aftur annað mál að öll þekkjum við ástæður þess hvers vegna
við breytum gegn betri vitund. Heimspekin er full af vangaveltum um slík mál.
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN