Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 119

119
því hvernig hann upplifði árin 1940–1949. Raunin er hins vegar sú að á
köflum stangast þetta tvennt á. Til dæmis segir hann í Seiði og hélogum: „en
ævin mín hefur þó sjaldan verið jafn tilbreytingarlaus á ytra borði eins og
árin 1941–1945“ (99). Sem sagt, á meðan á einhverjum hörmulegasta tíma
í mannkynssögunni stendur ber ekkert til tíðinda í lífi Páls – ekki „á ytra
borði“ alla vega. En það er þó einmitt styrjöldin sem kemur „gangvirkinu“
í honum til að tifa hægar og hægar þangað til það hættir algjörlega morg-
uninn þegar Ísland er hernumið. „Sú tilfinning í brjósti mér, sem ég hef
líkt við gangvirki, virtist horfin með öllu. Eftir var þögn. Eftir var tóm eitt
og þögn.“ Svo hljóða síðustu setningarnar í Gangvirkinu (317), fyrsta bindi
þríleiksins. Þetta er mjög góð lýsing á trámatískri reynslu en hún felst í því
að maður upplifir atburði sem eru svo gjörsamlega óskiljanlegir eða valda
svo miklu áfalli að hugurinn þolir þá ekki. Vitundin getur ekki tileinkað sér
þá og rof myndast milli hugar og atburðar.12 Menn skortir skilning á því
sem er að gerast þegar það gerist og þar af leiðandi líka orðin til að lýsa
reynslunni. Í staðinn er eyða, tóm, þögn.
Trámafræði urðu til í kjölfar síðari heimsstyrjaldar og helfararinnar og
tengjast því oft stríðsreynslu og stríðsminningum. Nokkrir minnisfræð-
ingar, svo sem Richard Terdiman og Paul Connerton, hafa þó jafnframt
sýnt fram á að skoða megi afleiðingar nútímavæðingar (það er iðnvæð-
ingar, tæknivæðingar og þróunar kapítalísks hagkerfis) í Evrópu á 19.
öld sem trámatíska reynslu sem olli djúpum aðskilnaði milli fortíðar og
nútíðar og þar af leiðandi þeim „menningarlega kvíða“ (e. cultural disquiet)
sem Terdiman vísar til sem „minniskreppu“. Hún gerir vart við sig þegar
aðskilnaður verður milli félagslegs vettvangs og félagslegrar reynslu, lífs-
skilningur manns tengist ekki lengur sameiginlegum minningum og sam-
hengi tímans og sjálfsins rofnar. Þetta gerir það að verkum að fólk byrjar
að upplifa fortíðina sem óörugga, minnið er truflað og minningaferlið
flækist.13 Gangvirki minnisins (e. memory mechanism) dugar ekki lengur
á þessum umbreytingatímum. Um leið og menn finna að fortíðin er að
renna úr greipum þeirra og verða gleymskunni að bráð, hafa þeir þörf fyrir
12 Katharine Hodgkin og Susannah Radstone, „Introduction: Contested Pasts“,
Memory, History, Nation: Contested Pasts, ritstj. Katharine Hodgkin og Susannah
Radstone, New Brunswick. / London: Transaction, 2007, bls. 6. Sjá einnig: Cathy
Caruth, Unclaimed Experience: Trauma, Narrative and History, Baltimore: Johns
Hopkins University Press, 1996.
13 Richard Terdiman, Present Past: Modernity and the Memory Crisis, Ithaca / London:
Cornell University Press, 1993, bls. 3; Paul Connerton, How Modernity Forgets,
Cambridge: Cambridge University Press, 2009, bls. 5.
HRINGSÓL UM DULINN KJARNA